Artykulacja (muzyka)

Artykulacja (łac. articulatio = rozczłonkowanie) – jeden z elementów dzieła muzycznego, określający sposób wzbudzania, kształtowania i łączenia dźwięków i współbrzmień. Artykulacja kształtuje także frazowanie, nadaje utworowi muzycznemu odpowiedni wyraz i dopełnia go pod względem technicznym. W zapisie nutowym, do poszczególnych sposobów wydobywania dźwięków przyporządkowane są znaki artykulacyjne.

Istnieje szereg określeń artykulacyjnych, niektóre z nich mają charakter uniwersalny, inne są właściwe dla danego instrumentu. Najczęściej spotykanymi rodzajami artykulacji są: staccato, legato, spiccato, portato, portamento, glissando, tremolo (tremolando) oraz arpeggio.

Znaki artykulacyjne

Uniwersalne

	staccato – skracanie dźwięków, mniej więcej o połowę ich wartości, poprzez ostre ich wydobywanie i oddzielanie od siebie. Wiąże się to z inną techniką gry. Na przykład na fortepianie klawisz jest uderzany palcem przy jednoczesnym, raptownym podniesieniu nadgarstka.
	spiccato – podobne do staccato, lecz jeszcze krótsze i ostrzejsze.
	portato – z oderwaniem ręki od instrumentu i jej bezwładnym opuszczeniem. Sposób ten wykorzystywany przy nauce ustawienia aparatu (ręki) na klawiaturze
	legato – dźwięki grane są płynnie, w sposób maksymalnie łączny między sobą

Pozostałe

• arco – dla instrumentów smyczkowych oznacza wykonanie przez pocieranie strun smyczkiem
• pizzicato – dla instrumentów smyczkowych wydobycie dźwięku przez szarpnięcie struny palcem
• col legno – dla instrumentów smyczkowych wydobycie dźwięku przez uderzenie struny drzewcem smyczka.
• flażolet – dla instrumentów smyczkowych, gitary i harfy: lekkie dotknięcie struny w odpowiednim miejscu, a dla aerofonów: odpowiednie przedęcie; zmienia się wówczas wysokość i barwa dźwięku
• con sordino – z tłumikiem; dla instrumentów smyczkowych oznacza założenie tłumika na podstawek, dla aerofonów – włożenie go do czary głosowej; dla fortepianu i pianina – użycie lewego pedału, a w pianinach – możliwe jest również użycie środkowego pedału
• senza sordino – bez tłumika
• glissando (skrót gliss.) – prześlizgując się
• marcato – równe wypunktowanie każdej nuty w obrębie taktu; brak akcentu którejkolwiek nuty w takcie
• arpeggio – akord łamany (kolejne dźwięki dołączane są do siebie)
• tenuto – wytrzymując wartości rytmiczne dźwięków
• tremolo – wibrująco (szybkie powtarzanie jednego dźwięku)
• tremolando – wibrująco (szybkie powtarzanie dwóch dźwięków)
• détaché – dla instrumentów smyczkowych oznacza pocieranie strun smyczkiem na przemian wraz z każdą nutą
• martelé
• sautillé
• gettato
• ricochet
• alzando
• flautando
• vibrato - drżąco
• frullato – w instrumentach dętych metoda dmuchania powietrza przy jednoczesnym wymawianiu głoski „r”, powodujące efekt wibrowania dźwięku
• sforzato (sforzando) – wzmacniając, akcentując
• sul tasto – dla instrumentów smyczkowych oraz strunowych szarpanych oznacza grę blisko gryfu (chwytni)
• sul ponticello – dla instrumentów smyczkowych oraz strunowych szarpanych oznacza grę blisko podstawka (mostka)

Inne określenia ekspresyjno-interpretacyjne

• agitato – niespokojnie, burzliwie
• animato – z ożywieniem
• appassionato – namiętnie, z pasją
• cantabile – śpiewnie
• con amore – z uczuciem
• con brio – z życiem
• con dolore – z boleścią
• con grazia – z wdziękiem
• dolce – słodko
• espressivo – z wyrazem
• feroce – dziko
• giocoso – wesoło
• leggiero – lekko
• martellato – jak gdyby uderzając młotem
• mezza voce – półgłosem
• mormorando – z zamkniętymi ustami (w śpiewie)
• perdendo – zanikając
• pesante – ciężko
• risoluto – śmiało
• scherzando – żartobliwie
• smorzando – tłumiąc, zamierając
• sostenuto – powściągliwie
• sotto voce – delikatniejszym głosem
• tranquillo – spokojnie
• triste – smutno

Określenia artykulacyjne w grze na gitarze

• tirando – po szarpnięciu struny palec pozostaje w powietrzu
• apoyando – po szarpnięciu palec opiera się o sąsiednią strunę

Perkusja

W grze na werblu (i ogólnej grze na zestawie perkusyjnym) stosuje się podział ze względu na:

• Wysokość unoszenia pałek czyli free stroke:
  • Full stroke (od forte do forte fortissimo) – Uderzenie z pałki trzymanej prostopadle do podłoża
  • Medium stroke (mezzo) – Forma pośrednia pomiędzy full i low stroke
  • Low stroke (od piano pianissimo do piano) – bardzo niskie trzymanie pałek, ok. 2 cm nad membraną

• Technikę trzymania pałek:
  • Tradycyjna – Trzymanie pałki kciukiem tak, aby pałka przechodziła pomiędzy palcem środkowym a serdecznym
  • Amerykańska (standardowa) – pośrednia pomiędzy niemiecką a francuską, luźna i wygodna, użyteczna w graniu na całym zestawie
  • Francuska – Trzymanie pałeczki w standardowy sposób (pomiędzy kciukiem a resztą dłoni), z tym że kciuk znajduje się nad resztą dłoni poprzez obrócenie całej dłoni
  • Niemiecka – Najbardziej płaska technika, wierzch dłoni jest równolegle usytuowany do membrany. Bardzo głośna, przy użyciu tej samej siły, co w chwycie francuskim, uzyskuje się o wiele głośniejszy dźwięk

• Technikę uderzenia
  • W tej dziedzinie występuje pewna dowolność, wszystko zależy od fantazji muzyka, np. Rim shot – polega na jednoczesnym uderzeniu w obudowę bębna jak i w membranę, co daje specyficzny i głośny dźwięk.

Bibliografia

• Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
• CliveC. Brown CliveC., Articulation marks, [w:] Grove Music Online, Oxford University Press, 2001, DOI: 10.1093/gmo/9781561592630.article.40671 [dostęp 2024-04-23]  (ang.).???
• GeoffreyG. Chew GeoffreyG., Articulation and phrasing, [w:] Grove Music Online, Oxford University Press, 2001, DOI: 10.1093/gmo/9781561592630.article.40952 [dostęp 2024-04-23]  (ang.).???
• Janusz Ekiert: Bliżej muzyki: encyklopedia. Warszawa: Muza SA, 2006. ISBN 978-83-7200-087-3.
• Jerzy Habela: Słowniczek muzyczny. Kraków: PWM, 1998. ISBN 83-224-0336-4.
• Marek Pluta: Zasady muzyki i notacja muzyczna. Sławomir Kaczorowski (rec.). Kraków: Wydawnictwa Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie, 2012. ISBN 978-83-7464-518-8.
• Franciszek Wesołowski: Zasady muzyki. Wyd. XVIII. Kraków: PWM, 2018. ISBN 978-83-224-0461-4.