Przejdź do zawartości

Bazylika św. Jana Apostoła w Oleśnicy

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ten artykuł został nominowany do wyróżnienia „Dobry Artykuł”.
Weź udział w dyskusji na ten temat.
Bazylika św. Jana Apostoła
A/1349/994 z dnia 2 października 1963
bazylika mniejsza
Ilustracja
Bazylika mniejsza św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Oleśnicy
Państwo

 Polska

Województwo

 dolnośląskie

Miejscowość

Oleśnica

Adres

pl. Książąt Śląskich

Wyznanie

katolickie

Kościół

rzymskokatolicki

Parafia

św. Jana Apostoła w Oleśnicy

Bazylika mniejsza
• nadający tytuł

od 3 października 1998
Prefekt Kongregacji Kultu Bożego i Sakramentów ks. kardynał Jorge Medina Estévez

Wezwanie

św. Jana Apostoła

Położenie na mapie Oleśnicy
Mapa konturowa Oleśnicy, w centrum znajduje się punkt z opisem „Bazylika św. Jana Apostoła”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „Bazylika św. Jana Apostoła”
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego
Mapa konturowa województwa dolnośląskiego, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Bazylika św. Jana Apostoła”
Położenie na mapie powiatu oleśnickiego
Mapa konturowa powiatu oleśnickiego, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Bazylika św. Jana Apostoła”
Ziemia51°12′34″N 17°22′41″E/51,209444 17,378056
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Bazylika świętego Jana Apostoła w Oleśnicy, dawniej również jako kościół zamkowy – zabytkowy rzymskokatolicki kościół parafialny należący do dekanatu Oleśnica zachód archidiecezji wrocławskiej. Od 1538 do 1945 kościół był użytkowany przez protestantów pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela. 8 października 1998 świątyni nadano tytuł honorowy bazyliki mniejszej.

Pierwsze zapisy na temat kościoła i parafii pochodzą z 1230. Murowany budynek świątyni powstał w drugiej połowie XIII wieku. Od tego czasu pełnił rolę kościoła zamkowego i był wielokrotnie przebudowywany przez Podiebradów, Wirtembergów i Hohenzollernów. Przez to kościół łączy w sobie cechy architektury gotyku, renesansu, manieryzmu i baroku. W 1616 kościół został połączony z Zamkiem Książęcym. W 1905 w związku z prowadzoną rozbudową doszło do katastrofy budowlanej i zawalenia się naw południowej i głównej. W 1910 kościół został odbudowany i zmodernizowany.

W bazylice znajdują się takie zabytki jak jedyna zachowana w Europie Środkowej biblioteka łańcuchowa, a także organy, manierystyczna ambona, loża książęca, stalle, dzwony, empory, barokowy ołtarz barokowy, a także mauzolea Podiebradów i Wirtembergów z trumnami i sarkofagami członków obu rodów.

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Początki i okres piastowski

[edytuj | edytuj kod]

Oleśnicki historiograf Johannes Sinapius podał, że według miejscowej tradycji kościół parafialny św. Jana Apostoła miał powstać w 979, a wyświęcenia miał dokonać sam Jan Chrzciciel za czasów urzędowania pierwszego biskupa śląskiego. Wspomniana data powstania kościoła nie została potwierdzona przez historyków. Ponadto pierwsze śląskie biskupstwo powstało dopiero w roku 1000 we Wrocławiu[1]. Badania archeologiczne z 1907 potwierdziły, że w miejscu murowanej świątyni znajdowała się drewniana kaplica[2]. Pierwsze wzmianki na temat kościoła i parafii, które można zweryfikować, pojawiły się w 1230 w dokumencie Henryka Brodatego, który nakazał swojemu kanclerzowi i zarazem kanonikowi, Tomaszowi, proboszczowi parafii św. Jana Ewangelisty w Oleśnicy, przenieść wieś Lucień na prawo niemieckie[3].

W drugiej połowie XIII wieku powstał murowany budynek kościoła, a w drugiej połowie kolejnego wieku budynek został rozbudowany i przybrał formę trójnawową z wieżą. W tym czasie zaczął być również nazywany kościołem zamkowym[4][5][6]. W 1433 kościół otrzymał swój pierwszy dzwon[7]. W latach 1465–1469 Mikołaj Hoferichter i Mikołaj Fischer prowadzili prace budowlane mające na celu poszerzenie i podwyższenie budynku. W ostatnim roku ich prac otrzymał on nowe, krzyżowe i gwieździste sklepienia. Wybudowano także prezbiterium[6]. W 1473 kościół został wyposażony w drugi dzwon[7].

Okres Podiebradów i protestantyzmu

[edytuj | edytuj kod]

W latach 1500–1510, już po przejściu księstwa we władanie Podiebradów, kościół przeszedł kolejną przebudowę. Dobudowano nawę północną, dwie kaplice, kruchtę, drugą zakrystię, kościół wyposażono w chrzcielnicę, a książęca rodzina ufundowała nowy ołtarz[5]. W 1521 na wieży zawieszono trzeci dzwon[7]. W pierwszej połowie XVI wieku w okresie panowania Jerzego Podiebradowicza w Oleśnicy na popularności zyskiwały nauki Marcina Lutra. Wśród rodziny książęcej były one propagowane przez nadwornego nauczyciela Jana Hessa. W 1538 Podiebradowie wydalili z księstwa duchownych katolickich. W tym samym roku kościół przeszedł w ręce protestantów, a jego patronem stał się św. Jan Chrzciciel[8]. Podiebradowie założyli w kościele także swoją kryptę rodową[5]. W 1555 w prezbiterium rozpoczęto prace nad polichromią z drzewem genealogicznym księcia Jana Podiebradowicza. Prace nad nim zakończono po trzech latach. Dzieło zostało prawdopodobnie zamalowane lub usunięte w XIX wieku[9]. W latach 1557–1558 kościół otrzymał nowe pokrycie dachowe – ceramiczne, a także umieszczono w nim grobowiec dla księcia Jana i jego żony Krystyny Szydłowieckiej[6]. W 1563 książę Jan ufundował czwarty dzwon kościelny[7].

Łącznik pomiędzy zamkiem (po lewej) a kościołem (po prawej)
Widok na zachodnią nawę kościoła i emporę z malowidłami
 Osobny artykuł: Biblioteka łańcuchowa w Oleśnicy.

W 1594 książę Karol II Podiebradowicz założył nową publiczną bibliotekę, którą umieścił w kruchcie południowej, gdzie znajduje się cały czas (tzw. biblioteka łańcuchowa). To jedna z trzech bibliotek łańcuchowych na Śląsku (jedyna która zachowała się w miejscu swojej oryginalnej lokacji), w której książki, z racji na swoją cenę, przytwierdzane były łańcuchami. W dniu otwarcia liczyła 550 ksiąg, z których do XXI wieku przetrwało 239[10]. Jest to ostatnia zachowana biblioteka łańcuchowa w Europie Środkowej[11][12].

W latach 1596–1607 w kościele wzniesiono manierystyczną emporę, za której dekorację odpowiadał Fryderyk Lochner. Umieścił on na niej starotestamentowych proroków i świętych z Nowego Testamentu. W 1605 książę Karol II i jego żona Elżbieta Magdalena[13] lub mieszczanie oleśniccy[6] sfinansowali budowę neorenesansowej, manierystycznej ambony, którą wykonał rzeźbiarz Marcin Riedel z Wrocławia. Za malunki odpowiadał Fryderyk Lochner, a za projekt – Geert Hendrik (Gerhard Hendrick) z Amsterdamu, który wycenił swoją pracę na 400 talarów[2][6][13]. Ambona została uznana za najcenniejszy zabytek późnego renesansu na Śląsku[6]. W 1616 kościół został połączony z oleśnickim zamkiem łącznikiem dla pary książęcej[14]. Następnie w latach 1619–1620 doszło do przebudowy wieży kościoła. Nadbudowano ją, a nową kondygnację zwieńczono renesansową galerią i hełmem z latarnią[6]. Na górze wieży umieszczono figurę koguta z rozpostartymi skrzydłami i długim ogonem[15]. Symbolizuje on łaskę Boga wobec grzeszników oraz słabość człowieka wobec zmartwychwstałego Jezusa, a w przeszłości protestanci używali tego symbolu, aby odróżnić swoje kościoły od katolickich[16].

Okres Wirtembergów

[edytuj | edytuj kod]

W 1698 od strony południowej kościoła Wirtembergowie rozpoczęli budowę barokowej kaplicy grobowej (mauzoleum wraz z kryptą), której budowa zakończyła się po dwóch latach[5][17]. W jej krypcie umieszczono 24 trumny ze zwłokami zmarłych członków rodziny książęcej[18].

Przedstawienie kościoła przez F. B. Wernera (XVIII wiek)

W latach 1700–1708 na polecenie Wirtembergów przeprowadzono prace mające nadać świątyni barkowego charakteru. W ich ramach wykonano malowidła na balustradzie empory pod chórem, przekształcono północną ścianę nawy głównej i wzniesiono barokowy ołtarz główny z rzeźbami, obrazami i dekoracjami[6]. Jedyną zachowaną rzeźbą z ołtarza jest rzeźba św. Jana Chrzciciela[5]. W 1740 ukończono prace malarskie w mauzoleum. Na sklepieniu kaplicy umieszczono sceny Męki Pańskiej[6]. W 1754 odrestaurowano hełm wieży kościelnej[5], której hełm zwieńczono mitrą książęcą z okazji 10. rocznicy rządów księcia Karola Chrystiana Erdmanna Wirtemberskiego, która przetrwała na wieży do 1905[15].

Hohenzollernowie i katastrofa budowlana

[edytuj | edytuj kod]
Kościół zamkowy (Schloss Kirche) i Kolumna Złotych Godów na litografii Adolfa Groegera (XVIII wiek)

W 1884 książę Wilhelm August z dynastii Welfów zmarł bezpotomnie. Jednak przed śmiercią w swoim testamencie nie zawarł informacji na temat przyszłości księstwa oleśnickiego. W związku z tym stało się ono własnością Królestwa Prus. Podzielono je, a Oleśnica stała się lennem tronowym następców cesarza[19]. Tym samym dynastia Hohenzollernów stała się nie tylko odpowiedzialna za zamek, ale także za kościół, który na przełomie XIX i XX wieku wymagał rozbudowy[20][21]. W związku z tym kościół miał nie tylko pomieścić większą liczbę wiernych, ale także posiadać prezencję odpowiadającą następcy tronu[20]. W tym celu wykonano aż trzy projekty przebudowy, jeden po drugim. Pierwszy został odrzucony przez przedstawiciela cesarza i konserwatora zabytków Hansa Lutscha, ponieważ po przebudowie kościół byłby zbyt mało reprezentatywny. Następny projekt zlecono w 1902 architektowi Hansowi Poelzigowi. Poelzig zaproponował rozbudowę empor, nowe ciągi komunikacyjne, przeniesienie loży, powiększenie kruchty, instalację centralnego ogrzewania i toalety. Tym razem konserwator odmówił akceptacji, ponieważ prace naruszyłyby zabytkowe empory. W 1903 Poelzig, w porozumieniu z przedstawicielem cesarza, przedłożył kolejny projekt. Tym razem założył usunięcie trzech zachodnich empor, a lewa i prawa pozostałyby bez zmian. Od strony zachodniej kościoła powstała by nowa kruchta (jest to obecne główne wejście do bazyliki) ze schodami prowadzącymi na empory. Pod wejściem zlokalizowano by kotłownię centralnego ogrzewania. Propozycja ta uzyskała w 1904 zgodę parafii, reprezentanta cesarza i konserwatora zabytków. Poelzig wykonał szkice oraz kosztorys mieszczący się w 130 000 marek[20].

15 lipca 1905 w godzinach wieczornych doszło do zawalenia się naw głównej i południowej. Ówczesne postępowanie nie wykazało jednoznacznej przyczyny katastrofy, ale przyczynić się do niej mógł zły stan filarów po stronie południowej kościoła. Później okazało się, że ceglana konstrukcja wewnątrz wypełniona była gruzem[20][22]. Wszczęto także postępowanie przed sądem, podczas którego oskarżono Poelziga o zaniedbania, a kierownika budowy o brak dostatecznego doświadczenia. Jednak ostatecznie opinia prof. Steinbrecht z Malborka uniewinniła obu, gdyż winnym okazał się zły stan filarów, których błędna konstrukcja sięgała XV wieku[20]. Parafia doszła do porozumienia z monarchą, iż kościół należy odbudować, a nie wznosić nowego. Odbudowę zlecono królewskiemu radcy budowlanemu Adolfowi Koehlerowi (Köchlerowi)[22]. W 1910 zakończono ostatecznie prace. Od strony zachodniej wzniesiono kruchtę, powstała także nowa klatach schodowa i odrestaurowano zegar słoneczny na ścianie południowej[20]. W kościele założono również centralne ogrzewanie[22]. Wykonano także remont wieży. Figurkę koguta zastąpiono wiatrowskazem w formie chorągiewki[15].

Okres powojenny i XXI wiek

[edytuj | edytuj kod]

W trakcie działań wojenny podczas II wojny światowej kościół nie uległ zniszczeniu[5]. W 1947 kogut na wieży zostaje zastąpiony krzyżem, który w 1998 zastąpiono nowym. Pod starym krzyżem znajdowała się kapsuła czasu pod postacią kuli, na której zamocowany był krzyż. Znaleziono w niej list pastora Konrada Koehlera, list księcia Karola Fryderyka lub księcia Karola Chrystiana Erdmanna, gazetę „Lokomotive an der Oder” z 1905, medal z 1744 oraz monety. Po wykonaniu prac w kuli zamknięto nowe pamiątki[15].

27 grudnia 1998 kościół został podniesiony do poziomu bazyliki mniejszej przez Prefekta Kongregacji Kultu Bożego i Sakramentów ks. kardynała Jorge Medinę Estéveza[2][23].

29 października 2000 bazylikę wizytował kardynał Joseph Ratzinger[23].

Architektura

[edytuj | edytuj kod]

Bazylika jest orientowaną, siedmioprzęsłową trójnawową budowlą z jednoprzęsłowym niewyodrębnionym z bryły prezbiterium, które jest zamknięte z trzech stron. Do prezbiterium przylega wieża kościelna z dzwonnicą. Prezbiterium jest równe, co do szerokości i wysokości nawie głównej. Nawy zbudowane są w systemie filarowym. Nawa północna jest węższa od południowej, a na jej wschodnim końcu zlokalizowana jest wieża w kształcie czworoboku z zakrystią. Wzdłuż tej nawy zlokalizowane są trzy kaplice, kruchta i kaplica przeznaczona na chrzty. Do nawy południowej przylega również kruchta, a także dwie klatki schodowe prowadzące na empory. W przedłużeniu nawy, przy południowej ścianie prezbiterium znajduje się ośmioboczna kaplica-mauzoleum. Pomiędzy nawami filary, które po południowej stronie zakończone są arkadami ostrołukowymi, a po północnej stronie arkadami półkolistymi. Pomiędzy arkadami, z trzech strony nawy głównej empory. W zachodniej części kościoła znajduje się neomanierystyczna kruchta z dekoracyjnym drewnianym stropem i klatką schodową prowadzącą na chór[6].

Od południowo-zachodniego narożnika do zamku prowadzi łącznik na przęsłach filarowo-arkadowych[6].

Nawa główna i prezbiterium nakryte są wspólnym dachem. Dach pulpitowy nakrywa zakrystię, a kaplicę-mauzoleum dachem kopulastym z latarnią. Nawa północna z dwoma kaplicami i kruchtą nakryte dachem pulpitowym. Kaplica chrztu natomiast przykryta jest osobnym dwuspadowym dachem. Tym samym dachem nakryta jest kruchta zachodnia. Nawa południowa nakryta dachem pulpitowym. Wieża posiada hełm o podstawie ośmioboku z dwoma latarniami. Kaplica-mauzoleum przykryta jest kopułą ze ślepą latarnią[6].

Nad prezbiterium, nawą główną i zakrystią sklepienia gwiaździste. W nawach bocznych, północnych kaplicach i kruchcie sklepienia krzyżowo-żebrowe. Sklepienie sieciowe z ceglanymi żebrami w kruchcie południowej. Ciężar sklepienia nawy głównej oparty jest na łukach odporowych, które znajdują się pod dachami naw bocznych[6].

Mauzoleum w przyziemiu zdobione jest wolutowymi konsolami, nad którymi znajdują się pilastry z kompozytowymi głowicami. Między konsolami płyciny z liśćmi akantu. U góry znajdują się cztery owalne okna i cztery płyciny z obramieniem w formie wieńców na obrazy. Górę wieńczy gzyms. Kopuła pokryta scenami z Męki Pańskiej[6].

Wyposażenie

[edytuj | edytuj kod]

Ołtarz główny

[edytuj | edytuj kod]
Widok na ołtarz i ambonę

Ufundowany przez księcia Karola Fryderyka w 1708 barokowy ołtarz zlokalizowany jest na ścianie wschodniej kościoła. Ma on konstrukcję dwukondygnacyjną z trójosiowym cokołem. Mistrz Jan Riedel z Wrocławia wykonał wszystkie zdobienia i rzeźby ołtarza. Nieznany jest autor obrazów, ale przypuszcza się, że na jednym z nich, pt. Złożenie do grobu, umieścił swoją podobiznę, ponieważ jego postać wyróżnia się i jako jedyna spogląda w stronę oglądającego. Podział ołtarza na dwie kondygnacje odzwierciedla Stary i Nowy Testament. Na szczycie konstrukcja zwieńczona jest glorią z okiem opatrzności. Na górnej kondygnacji znajdują się rzeźby Jana Chrzciciela (odwołanie do Nowego Testamentu) oraz Mojżesza (Stary Testament). Kondygnacja dolna jest głównym elementem ołatrza. Podzielona jest na trzy osie z czterema kolumnami. Pomiędzy kolumnami ustawione są rzeźby ewangelistów, świętych: Jana, Łukasza, Marka i Mateusza. W głównej osi konstrukcji cztery obrazy olejne przedstawiające sceny z życia Jezusa. Za tabernakulum, na wysokości predelli Ostatnia wieczerza, powyżej, w centralnej części ołtarza Złożenie do grobu. Wyżej obraz Zmartwychwstanie, a ponad nim Wniebowstąpienie. Porządek ten symbolizuje czas odkupienia[2].

Ambona

[edytuj | edytuj kod]
Manierystyczna ambona

Projekt ambony wykonał Geert Hendrik (Gerhard Hendrick), malunki Fryderyk Lochner, a prace stolarskie przeprowadził Marcin Reidel[6]. Całość opiera się na figurze św. Krzysztofa. Kosz ambony na kształt sześcioboku, do którego prowadzą schody ze zdobioną furtą z płaskorzeźbą Adama i Ewy oraz malowidłem pt. Głowa Chrystusa cierniem koronowana. Ich ozdobę stanowi cykl z życia Jezusa. Na szczycie baldachimu figura Chrystusa Zmartwychwstałego i anioły z tarczami herbowymi Podiebradów, Piastów, Meklemburczyków oraz Hohenzollernów. Pomiędzy baldachimem a konsolą ambony wisi obraz pt. Ukrzyżowanie[2][24].

Organy

[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza wzmianka o organach pochodzi z 1605. Znajdowały się one na wschodniej ścianie kościoła. Nieznana jest data ich budowy. W 1655 zostały rozebrane podczas remontu. W 1659 świątynia otrzymała nowe organy. Ich konstruktorem był prawdopodobnie Bernhard Sorge[25].

Organy, chór muzyczny i empora zachodnia

Nowe organy zostały ufundowane przez księcia Sylwiusza Nimroda Wirtemberskiego i jego żonę Eleonorę Karolinę Mömpelgard i powstały w latach 1685–1686. Ich twórcą był Daniel Wager. Wówczas instrument posiadał 26 głosów (piszczałek) i dwa manuały[5][2].

W 1719 Michael Engler przeprowadził pierwszy remont instrumentu. W 1756 naprawę przeszły organy oraz miech. Wykonawcą prac był Wilhelm Scheffler z Brzegu. W 1787 Gottlieb Benjamin przeprowadził kolejny remont instrumentu. Następnie w latach 1856–1858 doszło do przebudowy pod kierownictwem Johanna Gotlieba Andersa. Przeniósł on piszczałki z pozytywu balustradowego do szafy organowej[25].

W obecnej formie instrument został zbudowany, po katastrofie budowlanej w 1905, przez firmę Schlag & Söhne ze Świdnicy w 1910 jako opus 878. Organy posiadają 41 głosów, 2,5 tysiąca głosów w szafie organowej i trzy manuały[5][26]. Stół gry wbudowany w cokół szafy organowej[26][27].

Po II wojnie światowej organy przeszły pierwszy remont w 1946 (przeprowadzili go Joseph Bach i Stefan Fiołka) lub w 1973 (pod kierownictwem P. Słowika)[25]. W latach 1996–1997 Wiesław Piechówka wyremontował chór muzyczny i prospekt organowy. Od 2002 do 2012 Zakład Organmistrzowski Antoniego Szydłowskiego prowadził prace renowacyjno-konserwatorskie[25].

Dyspozycja organów[26]
Manuał I Manuał II Manuał III Pedał
1. Principal 16' 1. Burdon 16' 1. Lieblich Gedackt 8' 1. Principalbass 16'
2. Principal 8' 2. Geigen Principal 8' 2. Flöten Principal 8' 2. Violonbass 16'
3. Gamba 8' 3. Flute harmonique 8' 3. Portunal 8' 3. Subbass 16'
4. Konzertflöte 8' 4. Salizet 8' 4. Vox coelestis 8' 4. Gedacktbass 16'
5. Gemshorn 8' 5. Rohrflöte 8' 5. Aeoline 8' 5. Octavbass 8'
6. Doppelflöte 8' 6. Traversflöte 4' 6. Lieblich Gedackt 8' 6. Violoncello 8'
7. Offenflöte 4' 7. Viola 4' 7. Rohrflöte 4' 7. Bassflöte 8'
8. Octave 4' 8. Piccolo 2' 8. Flautino 2' 8. Principal 4'
9. Rauschquinte 2 2/3'+2' 9. Mixtur 3 fach 9. Oboe 8' 9. Quinte 10 2/3'
10. Kornett 1-3 fach 10. Klarinette 8' 10. Posaune 16'
11. Mixtur 4-5 fach
12. Trompete 8'

Loża książęca i stalle

[edytuj | edytuj kod]
Loża książęca

W 1687 na specjalne życzenie księcia Sylwiusza Nimroda wykonano renesansowe stalle. Po 1805 roku kościół zaczął tracić rangę zamkowego i również stalle przestały służyć książętom i ich rodzinie. Od XIX wieku nazywano je lożą kaznodziejską, ponieważ wykorzystywali je protestanccy duchowni[5][6][28].

Początkowo loże książęce znajdowały się naprzeciw ambony, która z kolei była umieszczona drugim filarze. Przystawały one do empory organowej, znajdującej się przy łączniku kościoła z zamkiem. Po katastrofie w 1905 loże uległy zniszczeniu. W 1908 przeprowadzono ich renowację i z pozostałości dwóch lóż skonstruowano jedną i ulokowano ją na emporze przy prezbiterium[5][2].

W bazylice znajdują się również stalle z okresu średniowiecza. Przeznaczone były dla zamożniejszych mieszczan. Przed 1905 rokiem znajdowały się bliżej ołtarza. W 1992 przeprowadzono ich renowację i umieszczono w prezbiterium[5].

Dzwony

[edytuj | edytuj kod]

Na wieży znajdują się cztery dzwony, będące najstarszymi zabytkami sztuki odlewniczej w Oleśnicy[7]:

  • z 1433, o wadze 658 kg i średnicy 102 cm. Na dzwonie znajduje się sygnatura Hansa Schikila,
  • z 1473, ufundowany przez Mikołaja Opicza, o wadze 1850 kg i średnicy 145 cm,
  • z 1521, o wadze 349 kg i średnicy 83 cm. Na dzwonie łacińska inskrypcja: „AVE MARIA GRACIA PLENA DOMINUS TECVM BENEDI 1521”,
  • z 1563, ufundowany przez księcia Jana Podiebradowicza, o wadze 568 kg i średnicy 97 cm. Został odlany na nowo w 1727, ponieważ pękł. Na dzwonie łacińska inskrypcja w trzech rzędach: „IN ANNO DO 1563 - QVI FVIT ANNI IMPERII FERDI COESA HVIVS NOMIN ET 12 ELECT EIVSD IMPERAT PRIMOGE FILII / ILLVSI RE ROM IMPE PRIN AC DOM IN REGEM ROM MAXIMIL / HOC OPVS NOVUM FVNDI CVRAVIT DOM JOANNES DVX MUNST SILE OLSN COME GLA”.

Przetrwały działania wojenne w Oleśnicy podczas II wojny światowej, nie zostały przetopione na potrzeby wojskowe III Rzeszy, a także nie zostały wywiezione przez Armię Czerwoną. Fakt, iż nie były przetopione, mógł wynikać z tego, że dzwony figurowały się w spisach w kategorii D, czyli ostatnie w kolejności, jako mające dużą wartość historyczną[7].

W 1974 zamontowano elektryczny napęd dzwonów opierający się na trzech silnikach[7].

W styczniu 2019 dzwony przeszły remont wykonany przez firmę Rduch Bells & Clocks z Czernicy, polegający na zainstalowaniu nowych napędów liniowych, wprowadzający w ruch wahadłowy nowe jarzma dzwonów[29][30].

Mauzolea rodowe

[edytuj | edytuj kod]

Podiebradowie

[edytuj | edytuj kod]

Na potrzeby rodowych pochówków Podiebradowie pod kościelnym prezbiterium ulokowali kryptę. Powstała ona prawdopodobnie podczas przebudowy z lat 1500–1510. Pierwszy pochówek odbył się w 1513 (Magdalena, córka księcia Henryka I). Jednak do 1538 pochówki odbywały się w klasztorze cysterek (np. Henryk I), ale po wygnaniu w tym samym roku z księstwa katolickich duchownych nie było to możliwe. Tym samym w dwukomorowej krypcie z przedłużeniem pochowano 23 przedstawicieli rodu Podiebradów[31][32].

W skład rodowego mauzoleum wlicza się także renesansową płytę nagrobną księcia Jerzego II Podiebradowicza. Wykonał ją w piaskowcu 1554 Jan Oslew. Jej wykonanie zlecił Jan Podiebradowicz, brat księcia Jerzego II. Płyta przedstawia w formie płaskorzeźby postać księcia, naturalnej wielkości, w zbroi. W swojej lewej ręce trzyma miecz, a w prawej mizerykordię. Postać stoi na lwie, obok którego umieszczono hełm, czaszkę i węża. Nad głową zwierzęcia umieszczono tarczę herbową księstwa ziębicko-oleśnickiego. Nad postacią umieszczono inskrypcję w łacinie o następującej treści[31]:

GEORGIO. DUCI. MUNSTERBERGEN. IN. SLESIA. OLSENSI. COMITI. GLACEN. ETC. REGIA. BOHEMIAE. STIRPE. ORIVNDO. PIETATIS. CLEMENCIAE. IVSTICIAE. ETC. ALIARUMQ. VIRTVTVM. ETC. LAVDIBVS. ORNATISS. PRINCIPI. QVI. OBIIT. AN. MD. LIII. VLT. IANVAR. AETATIS. AN. XLI. IMPERANTE. CAROLO. V. ET. FERDIN. ROM. VNG. ET. BOHEM. REGE. IOANNES. D. G. DUX MVNSTERB. FRATRI. OPTIMO. ET. CHARISS. F. CVR. AN. 1554. 1. APRILIS.

Kolejnym elementem mauzoleum jest renesansowy nagrobek, którego wykonanie w 1557 Oslewowi zlecił książę Jan po śmierci jego żony Krystyny Szydłowieckiej. Do drugiej połowy XIX wieku nagrobek znajdował się przed ołtarzem głównym, aby później zostać przeniesiony do kaplicy Wirtembergów. Tumba przedstawia dwie leżące równolegle do siebie postacie. Pod nogami księcia znajduje się lwica, a pod księżną lew (do początku XX wieku zwierzęta były umieszczone odwrotnie, poprawnie). Na ścianach kamiennej skrzyni umieszczono napisy upamiętniające księcia i księżną oraz napis poetycki (dystych). Na ścianie od strony nóg umieszczono herby przodków Jana, a od strony głów herby Szydłowieckich i przodków Krystyny. Na ścianie po stronie księcia znalazły się herby: Kunegundy, żony króla Czech Jerzego (herb Sternberk); prababki Małgorzaty Badeńskiej (Baden); praprababki Anny (Vartemberk); prapraprababki Urszuli (Lotaryngii) i prapraprababki Anny (Wildhardiz). Po stronie Katarzyny umieszczono herby: Katarzyny ziębickiej, Katarzyny opawskiej, Anny z Turyngii, Scholastyki saskiej i Eufemii bytomskiej[33].

Na północnej ścianie prezbiterium, po prawej stronie od płyty Jerzego II znajduje się nagrobek księcia Karola Krzysztofa Podiebradowicza. Został wykonany w 1579 i ufundowała go Barbara von Biberstein, wnuczka Karola I. Pośrodku niszy nagrobka znajduje się postać księcia w zbroi naturalnej wielkości. Nisza po obu stronach posiada kolumny trzymające nadbudówkę z aniołami i relief ze sceną zmartwychwstania Jezusa. Na fryzie nadbudówki umieszczono fragment Pierwszego Listu do Koryntian. W dolnej części nagrobka umieszczono herb księstwa[31].

  • Fragment tumby od strony księcia Jana
    Fragment tumby od strony księcia Jana
  • Płyta nagrobna Jerzego II
    Płyta nagrobna Jerzego II
  • Nagrobek Karola Krzysztofa
    Nagrobek Karola Krzysztofa

Wirtembergowie

[edytuj | edytuj kod]

W związku z brakiem miejsca na dalsze pochówki w krypcie Podiebradów książę Chrystian Ulryk I w 1698 rozpoczyna budowę kaplicy rodowej dla Wirtembergów. W 1700 skończono przedsięwzięcie. Kaplica została ona dobudowana do kościoła od strony południowej i przylega do prezbiterium. Od razu złożono w niej 13 rodzinnych sarkofagów, które do tej pory znajdowały się w krypcie Podiebradów. W 1761 przeprowadzono ostatni pochówek w krypcie – Karola Fryderyka. Łącznie w krypcie znalazły się 24 sarkofagi. 15 z nich jest metalowych, w tym dwa unikalne – cynowe (Sylwiusza Nimroda i Elżbiety Marii), natomiast dziewięć drewnianych[34].

W 1952 kryptę zamknięto na stałe. W 2003 nastąpiło otwarcie krypty, drewniane trumny zabezpieczono przed dalszym niszczeniem i przeprowadzono remont jej ścian[34]. W 2022 otwarto złocony i polichromowany sarkofag księcia Sylwiusza Nimroda, uważany za zabytek sepulkralny klasy europejskiej. Nosił on ślady włamania. W środku znaleziono buty i jedwabne szaty. Sarkofag został przekazany do renowacji i jeszcze w tym samym roku firma A.T. Pracownia Konserwacji Zabytków Agnieszki i Tomasza Trzosów zakończyła nad nim prace[35][36]. W 2023 przeprowadzono prace renowacyjne i konserwatorskie sarkofagu Elżbiety Marii, z którego wydobyto kosztowności i elementy ubioru[37][38][39].

  • Sklepienie kaplicy
    Sklepienie kaplicy
  • Odnowiony sarkofag Sylwiusza Nimroda
    Odnowiony sarkofag Sylwiusza Nimroda
  • Wnętrze krypty
    Wnętrze krypty
  • Kaplica Wirtembergów z zewnątrz
    Kaplica Wirtembergów z zewnątrz

Galeria

[edytuj | edytuj kod]
  • Widok z wieży zamkowej na Pałac Wdów i bazylikę
    Widok z wieży zamkowej na Pałac Wdów i bazylikę
  • Widok od strony południowej
    Widok od strony południowej
  • Kruchta południowa
    Kruchta południowa
  • Widok od strony północnej
    Widok od strony północnej
  • Widok od zachodniej
    Widok od zachodniej
  • Widok od wschodu na prezbiterium i wieżę
    Widok od wschodu na prezbiterium i wieżę
  • Portal wejściowy do kruchty południowej
    Portal wejściowy do kruchty południowej
  • Ozdobny portal
    Ozdobny portal
  • Zegar słoneczny na elewacji południowej
    Zegar słoneczny na elewacji południowej
  • Elewacja sgraffitowa kruchty zachodniej
    Elewacja sgraffitowa kruchty zachodniej
  • Wejście do kruchty północnej
    Wejście do kruchty północnej
  • Płyta nagrobna w murze bazyliki
    Płyta nagrobna w murze bazyliki
  • Płyta nagrobna w murze bazyliki
    Płyta nagrobna w murze bazyliki
  • Wnętrze bazyliki
    Wnętrze bazyliki
  • Sklepienie nawy głównej
    Sklepienie nawy głównej
  • Wnętrze bazyliki
    Wnętrze bazyliki
  • Sklepienie nad emporą zachodnią
    Sklepienie nad emporą zachodnią
  • Obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy w ołtarzu bocznym
    Obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy w ołtarzu bocznym

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Mrozowicz i Wiszewski 2006 ↓, s. 18.
  2. ↑ a b c d e f g Historia parafii [online], Parafia pw. Św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Oleśnicy [dostęp 2024-09-22].
  3. ↑ Mrozowicz i Wiszewski 2006 ↓, s. 20.
  4. ↑ Mrozowicz i Wiszewski 2006 ↓, s. 21, 38.
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l Marek Nienałtowski, Kościół zamkowy - obecnie bazylika mniejsza [online] [dostęp 2024-09-23].
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Adamska 1999 ↓.
  7. ↑ a b c d e f g Marek Nienałtowski, Cztery dzwony z bazyliki mniejszej p.w. św. Jana Apostoła w Oleśnicy miały być przetopione na potrzeby wojenne III Rzeszy [online] [dostęp 2024-09-23].
  8. ↑ Mrozowicz i Wiszewski 2006 ↓, s. 71.
  9. ↑ Marek Nienałtowski, Drzewo genealogiczne księcia Jana Podiebrada w kościele zamkowym w Oleśnicy - zapomniana historia [online], 6 marca 2023 [dostęp 2024-09-24].
  10. ↑ Mrozowicz i Wiszewski 2006 ↓, s. 83.
  11. ↑ Biblioteka łańcuchowa w Oleśnicy [online], Centralna Biblioteka Statystyczna [dostęp 2024-09-26].
  12. ↑ Maciejewska 2019 ↓.
  13. ↑ a b Mrozowicz i Wiszewski 2006 ↓, s. 80.
  14. ↑ Gaworski 2023 ↓, s. 38.
  15. ↑ a b c d Marek Nienałtowski, Wieża kościoła zamkowego - historia, ostatnia wymiana krzyża [online] [dostęp 2024-09-24].
  16. ↑ Why the rooster? [online], Manhattan Presbyterian Church [dostęp 2024-09-25].
  17. ↑ Mrozowicz i Wiszewski 2006 ↓, s. 103–104.
  18. ↑ Maciejewska 2018 ↓.
  19. ↑ Gaworski 2023 ↓, s. 78.
  20. ↑ a b c d e f Marek Nienałtowski, Katastrofa budowlana kościoła św. Jana i jego odbudowa [online], 9 marca 2020.
  21. ↑ Mrozowicz i Wiszewski 2006 ↓, s. 153–154.
  22. ↑ a b c Mrozowicz i Wiszewski 2006 ↓, s. 154.
  23. ↑ a b Mrozowicz i Wiszewski 2006 ↓, s. 256.
  24. ↑ Mrozowicz i Wiszewski 2006 ↓, s. 81–82.
  25. ↑ a b c d Marek Nienałtowski, Antoni Szydłowski, Historia organów w oleśnickiej Bazylice Mniejszej [online], 29 czerwca 2012 [dostęp 2024-09-23].
  26. ↑ a b c Oleśnica ( Bazylika św. Jana Apostoła) [online], musicamsacram.pl [dostęp 2024-05-28] (pol.).
  27. ↑ Organy - Polskie Wirtualne Centrum Organowe [online], www.organy.pro [dostęp 2021-09-15].
  28. ↑ Marek Nienałtowski, Loża kaznodziejska w bazylice mniejszej w Oleśnicy będzie ponownie zwieńczona kompozycją heraldyczną [online], 26 sierpnia 2015.
  29. ↑ Marek Nienałtowski, Na największym dzwonie w bazylice mniejszej istnieją herby oleśnickie [online], 15 października 2020 [dostęp 2023-11-25].
  30. ↑ Huk 2019 ↓.
  31. ↑ a b c Marek Nienałtowski, Mauzoleum oleśnickich Podiebradów [online] [dostęp 2024-09-26].
  32. ↑ Marek Nienałtowski, Krypta Podiebradów [online] [dostęp 2024-09-26].
  33. ↑ Marek Nienałtowski, Nagrobny pomnik tumbowy Jana Podiebrada i Krystyny z Szydłowieckich [online] [dostęp 2024-09-26].
  34. ↑ a b Marek Nienałtowski, Krypta (mauzoleum) oleśnickich Wirtembergów [online] [dostęp 2024-09-26].
  35. ↑ Sarkofag księcia Sylwiusza Nimroda otwarty. W środku jedwabne tkaniny i ślady po włamaniu [online], TVN24, 16 kwietnia 2022 [dostęp 2024-09-26].
  36. ↑ Sarkofag Sylwiusza Nimroda wrócił do Oleśnicy po renowacji! Coś niesamowitego [online], Urząd Miasta Oleśnicy, 2 grudnia 2022 [dostęp 2024-09-26].
  37. ↑ Fajge 2023 ↓.
  38. ↑ Sarkofag księżnej Elżbiety Marii Podiebrad wydobyty z Krypty Wirtembergów w Oleśnicy! [online], olesnica24.com, 25 maja 2023 [dostęp 2024-09-26].
  39. ↑ Zakończyły się prace przy sarkofagu Elżbiety Marii Podiebrad [online], olesnicainfo.pl, 24 grudnia 2023 [dostęp 2024-09-26].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
Bazyliki mniejsze w Polsce
Archikatedry
Katedry
Konkatedry
Kolegiaty
Klasztorne
Poklasztorne
Pozostałe
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bazylika_św._Jana_Apostoła_w_Oleśnicy&oldid=75037829”