Gulcz

Gulcz
	wieś
	; Centrum wsi
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	czarnkowsko-trzcianecki
Gmina	Wieleń
Liczba ludności (2006)	ok. 600
Strefa numeracyjna	67
Kod pocztowy	64-723
Tablice rejestracyjne	PCT
SIMC	0532412
	Położenie na mapie gminy Wieleń Gulcz
	Położenie na mapie Polski Gulcz
	Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Gulcz
	Położenie na mapie powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego Gulcz
	52°52′46″N 16°22′26″E/52,879444 16,373889

Gulcz (pol. hist. Golcz^[3]) – wieś w Polsce położona w województwie wielkopolskim, w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim, w gminie Wieleń. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie pilskim.

Wieś leży w północno-zachodniej Wielkopolsce, między Notecią i Gulczanką. Ludność Gulcza liczy ok. 600 mieszkańców.

Przez wieś przebiega droga wojewódzka nr 181.

Historia

Wieś pierwotnie związana była z Wielkopolską. Ma metrykę średniowieczną i istnieje co najmniej od końca XIV wieku. Wymieniona została w łacińskim dokumencie datowanym na 1381 po nazwą Golcze, 1400 Golcze, 1403 Golcz, 1406 Golce, 1434 Golycz, 1447 Glocz, 1510 zapisana błędnie i przekręcona przez pisarza z XVI wieku Chodecz^[3].

Miejscowość była początkowo prawdopodobnie wsią królewską, a później szlachecką i należała do panów Knyszyńskich, Rożnowskich, Jabłonowskich, Trąmpczyńskich, Wielżyńskich, Boboleckich i Czarnkowskich przedstawicieli lokalnej szlachty wielkopolskiej. W 1487 wieś leżała w powiecie poznańskim Korony Królestwa Polskiego. Od 1508 miejscowość należała do parafii Lubasz^[3].

Najwcześniejsze wiadomości o Gulczu pochodzą z t.zw. falsyfikatów czarnkowskich datowanych na XV-XVI wiek. W falsyfikacie z 1430, a powstałym ok. 1546, jest wzmianka o rzekomym dokumencie króla polskiego Władysława I Łokietka dotyczącego sprzedaży wsi królewskiej Gulcz Sławnikowi Piotryszewiczowi. Ten sam falsyfikat mówi o podziale wsi w 1430 r. na część Knyszyńskiego i część Czarnkowskiego, co znajduje potwierdzenie w piętnastowiccznych przekazach źródłowych. Król polski Władysław Jagiełło miał zwrócić Gulcz z rzekami Noteć i Pokrzywnica Janowi z Czarnkowa rycerzowi Grobu Pańskiego oraz Jakubowi Knyszyńskiemu. Z falsyfikatu datowanego na 1381 pochodzi też wiadomość o pierwszym dziedzicu Mikołaju^[3].

Pierwszym notowanym dziedzicem wsi miał być w 1381 Mikołaj z Gulcza, który odnotowany został jako świadek w procesie sądowym. W 1400 odnotowano kolejnego właściciela we wsi Gniewosza dziedzica Gulcza, który toczył spór z Durnikiem. W 1406 Henryk Doring lub Durink z Gulcza toczył spór sądowy o wieś z Sędziwojem niegdyś Przebędowskim z Gulcza. W latach 1425–1434 dziedzicem we wsi był Grzegorz. W 1487 Ubychna wdowa po Jakubie Knyszyńskim sprzedała z prawem odkupu połowę Gulcza za 80 grzywien Tomisławowi z Rożnowa. W 1487 Hieronim Rożnowski syn zmarłego Tomisława sprzedał nabytą przez ojca połowę wsi na takich samych warunkach Maciejowi Zarembie Jabłonowskiemu z Jabłonowa koło Ujścia. W 1502 duchowny Jan Rudkowski z siostrą Elżbietą sprzedali Tomaszowi Wielżyńskiemu swoje dobra odziedziczone po matce, w tym połowę Gulcza, za 200 grzywien. W 1504 Maciej Zaremba Jabłonowski sprzedał połowę wsi z prawem odkupu Wojciechowi Trąmpczyńskiemu. W 1510 Wojciech Trąmpczyński dał połowę Gulcza, którą kupił za 80 grzywien, braciom niedzielnym Hieronimowi i Benedyktowi z Lubasza, a w zamian otrzymał od nich połowę Prusinowa koło. Czarnkowa. W 1516 Tomasz Wielżyński dworzanin królewski odstąpił Jakubowi Boboleckiemu połowę Gulcza będącą w zastawie u Małgorzaty Ocieskiej. W latach 1577–580 płatnikiem podatków ze wsi był Maciej Bobolecki sukcesor Jakuba na połowie Gulcza lub dzierżawca jednej z części należących do Czarnkowskich^[3].

Miejscowość odnotowały również historyczne rejestry podatkowe. W 1508 pobrano ze wsi wiardunki wojenne. Miejscowość liczyła wówczas 8 łanów, stał w niej młyn oraz karczma. 1509 pobór miał miejsce od 8 łanów, sołtysa gospodarującego na jednym łanie oraz od młyna i karczmy. W 1510 pobrano podatki od 9,5 łana. W 1510 wieś miała 16 półłanków osiadłych, połowę łana opuszczonego, 9 zagrodników, młyn oraz folwark uprawiany przez kmieci. W 1553 miał miejsce pobór z dwóch części Gulcza - od synów Sędziwoja oraz od synów Macieja Czarnkowskich. W 1563 Gulcz nie zapłacił poboru podatkowego z powodu pożaru. W 1577 odbył się pobór z dwóch części wsi. Z części kasztelana rogozińskiego Wojciecha Czarnkowskiego syna Macieja oraz z części Macieja Boboleckiego. W 1580 pobrano podatki od Barbary wdowy po kasztelanie Wojciechu Czarnkowskim z 4 łanów oraz od komornika. Z części Macieja Boboleckiego opodatkowano 5 półłanków, 5 zagrodników, dwóch kowali, karczmy z rolą, młyna o jednym kole^[3].

Wskutek II rozbioru Polski w 1793 wieś przeszła pod władanie Prus i jak cała Wielkopolska znalazła się w zaborze pruskim. Po rozbiorach, właścicielem został hrabia na Goraju – Hochberg. Miejscowa ludność znajdowała pracę u niemieckiego pana, a jednocześnie obrabiała dzierżawioną ziemię. W Gulczu zamieszkiwali rolnicy niezależni, jednak względy finansowe i oświatowe nie pozwalały uzyskiwać plonów, które dawałyby znaczną niezależność. Część ludności opuszczała swoje rodzinne strony w poszukiwaniu chleba poza krajem. Wyjeżdżali do Francji, Belgii, a nawet do Ameryki, Australii czy też Afryki.

W okresie międzywojennym wieś leżała w granicach II Rzeczpospolitej. W miejscowości stacjonowała placówka Straży Granicznej I linii „Gulcz”^[4].

Szkoła

Wiadomo, że w 1851 roku Gulcz posiadał już szkołę. Budynek był usytuowany przy ulicy Dworcowej. Była to chata z gliny, kryta trzciną. Izba była niska i mała, podłogę stanowiło klepisko. Uczył w niej jeden nauczyciel. Po 1872 roku szkołę przeniesiono na ulicę Łąkową, do budynku specjalnie na ten cel wzniesionego. Budynek był kryty dachówką. Uczył w dalszym ciągu jeden nauczyciel. W 1878 roku zakupiono nowy budynek, przy narożniku ulic Łąkowej i Czarnkowskiej. Urządzono tu drugą izbę lekcyjną. Uczyło wtedy już dwóch nauczycieli - katolik i ewangelik. W 1907 roku przybył trzeci nauczyciel. Urządzono trzecia izbę lekcyjną (dzierżawioną).

W 1910 roku rozpoczęto budowę obecnego budynku, a w 1911 roku nowa szkoła została oddana do użytku. Uczono w niej w języku niemieckim. W nowym budynku aż do wybuchu II wojny światowej uczyło czterech nauczycieli (trzech katolików i jeden ewangelik). We wrześniu 1939 roku działalność szkoły została zawieszona.

W połowie listopada Niemcy rozpoczęli nauczanie w szkole, które trwało do połowy stycznia 1940 roku. Po zajęciu wioski przez Niemców, w szkole kwaterowało wojsko niemieckie. Po zasiedleniu wioski przez Niemców w szkole uczono wyłącznie dzieci niemieckie. W okresie wojny budynek został zelektryfikowany. Dzieci polskie zaczęto uczyć w 1943 roku w budynku położonym pomiędzy Roskiem i Gulczem. Uczęszczanie na lekcje było dobrowolne.

Parafia

Początkowo Gulcz należał do parafii w Lubaszu oddalonej o 12 km, co było poważną trudnością w wypełnianiu obowiązków religijnych, dlatego parafianie czynili starania o utworzenie parafii w Gulczu. Starania te zostały uwieńczone sukcesem i ks. kard. August Hlond erygował parafię w Gulczu 6 lipca 1936, wyłączając ją z Lubasza.

Parafia liczy ok. 1200 wiernych i obejmuje następujące wsie: Ciszkowo Wybudowanie, Gulcz, Hamrzysko, Krucz Wybudowanie i Mikołajewo.

Osobny artykuł: Kościół św. Piotra i Pawła w Gulczu.

Początkowo funkcję kościoła pełniła kaplica pw. Chrystusa Króla mieszcząca się w dawnym zajeździe. Do budowy kościoła parafialnego przystąpiono dopiero po II wojnie światowej, kiedy proboszczem był ks. Bernard Woltman, który w latach 1950-1953 wybudował kościół parafialny pw. św. Apostołów Piotra i Pawła według projektu architekta Franciszka Morawskiego w stylu neoromańskim. Kamień węgielny pochodzi z katedry poznańskiej, która ma tych samych patronów. Konsekrowany został 28 czerwca 1953 przez ks. abpa Walentego Dymka.

Wyposażenie wnętrza projektował Józef Pade. W ołtarzu bocznym jest zabytkowy późnobarokowy obraz Św. Rodziny z około 1780 r., pochodzący z kościoła bernardyńskiego we Wschowie. Kościół parafialny został przystosowany do nowej liturgii i został ostatnio odnowiony.

Sport

W Gulczu działalność prowadzi klub sportowy MKS LZS "Orzeł" Gulcz występujący w Klasie Okręgowej Wielkopolskiego Związku Piłki Nożnej. Początki LZS-u sięgają 1948 r. W 2015 roku klub wznowił aktywność po kilkuletnim zawieszeniu działalności.

Przypisy

↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 40179
↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 350 [zarchiwizowane 2022-10-26] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Chmielewski 1987 ↓, s. 518-519.
↑ Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999, s. 22. ISBN 83-87424-77-3.

Bibliografia

Stefan Chmielewski: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. I (A – H), zeszyt 3, hasło „Golcz”. Wrocław: Ossolineum, 1987, s. 518-519.

Linki zewnętrzne

[prng-1] Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 40179

[2] Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 350 [zarchiwizowane 2022-10-26] .

[CITEREFChmielewski1987518-519-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Chmielewski 1987 ↓, s. 518-519.

[4] Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999, s. 22. ISBN 83-87424-77-3.

[2]

[1]

[3]

[4]

Wsie	Biała Dębogóra Dzierżążno Małe Dzierżążno Wielkie Folsztyn Gieczynek Gulcz Hamrzysko Herburtowo Kałądek Kocień Wielki Kuźniczka Marianowo Mężyk Miały Nowe Dwory Rosko Wrzeszczyna Zielonowo
Osady	Brzezinki Brzeźno Jaryń Łaski Mniszek
Osady leśne	Biała Jeleniec Krucz Lipinki Ogrodzieniec Osina Rosko Siklawa Zawada
Części wsi	Bielskie Wybudowanie Bielsko Duża Kolonia Dzierżążno-Wybudowanie Gniewomierz Gulczańskie Wybudowanie Kaletowo Maciejewo Mała Kolonia Nort Papiernik Usypisko Wrzeszczyńskie Wybudowanie
Osady leśne wsi	Bęglewo Potrzebowice