Księstwo warmińskie

Księstwo warmińskie
Episcopatus Warmiensis
	1466–1772
Herb	Chorągiew
Państwo	I Rzeczpospolita
Prowincja	Wielkopolska
Data powstania	1466
Data likwidacji	1772
Siedziba wojewody	Lidzbark Warmiński
Wojewoda	zobacz: wojewodowie malborscy
Siedziba sejmiku	Lidzbark Warmiński
Powierzchnia	4249 km²
Podział administracyjny
Liczba powiatów	10 komornictw
Liczba reprezentantów
Liczba senatorów	1
	Położenie na mapie Rzeczypospolitej;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Jan Fryderyk Endersch, *Mapa Świętej Warmii*, 1755

Księstwo warmińskie (łac. Episcopatus Warmiensis) – istniejące w latach 1466–1772 księstwo kościelne w obrębie Korony Królestwa Polskiego obejmujące terytorium dominium biskupstwa warmińskiego. Księstwo powstało z wcześniejszego dominium warmińskiego istniejącego w obrębie państwa zakonu krzyżackiego. Jego obszar pokrywał się z terenem krainy historycznej Warmia.

Wraz z województwami: pomorskim, malborskim i chełmińskim wchodziło w skład Prus Królewskich Korony Królestwa Polskiego I Rzeczypospolitej.

Władzę zwierzchnią w księstwie sprawowali biskupi warmińscy, którzy będąc zależni bezpośrednio od Stolicy Apostolskiej jako książęta Świętego Cesarstwa Rzymskiego (łac. Sacri Romani Imperii Principes), jako prezydenci senatu Prus Królewskich przewodniczyli obradom sejmów stanów pruskich (sejmików generalnych Prus Królewskich). Biskupi jako książęta warmińscy byli zarazem poddanymi i lennikami królów polskich.

Status księstwa warmińskiego był na tle podziału terytorialnego I Rzeczypospolitej podobny do księstwa siewierskiego. Władzę lokalną w księstwie sprawowali bowiem biskupi warmińscy, a terytorium dominium warmińskiego wchodziło od 1466 na statusie zależnym w skład Korony Królestwa Polskiego. Król Polski zachował pewne wpływy lenne (personalna obsada biskupstwa warmińskiego, zaprzysiężenia wierności państwu polskiemu itd.).

Zależność ta była jednak wielokrotnie kwestionowana, dopiero po zwycięskiej dla Polski wojnie popiej, zawarto w 1479 tzw. „układ piotrkowski”, w którym potwierdzono wcielenie księstwa warmińskiego do Korony, przyznano biskupowi warmińskiemu tytuł radcy królewskiego, przyznano też jego poddanym prawo do oporu, w przypadku, gdyby władca duchowny odmówił zaprzysiężenia wierności państwu polskiemu. Zastrzeżono, że kapituła warmińska „wybierze osobę miłą królowi polskiemu”. W 1512 („drugi układ piotrkowski”) dodatkowo wzmocniono polską kontrolę nad księstwem, wprowadzając zapis o wyborze biskupa spośród czterech kanoników przedstawionych królowi przez kapitułę. W rzeczywistości władca sam wskazywał swojego kandydata, którego kapituła musiała kreować na swojego kanonika, który zazwyczaj znajdował się potem na pierwszym miejscu listy czterech.

Biskupi warmińscy jako władcy świeccy w księstwie warmińskim mieli m.in. prawo do posiadania własnych sił zbrojnych i bicia własnej monety. Administrację cywilną sprawowali za pośrednictwem burgrabiów, stojących na czele 7 komornictw biskupich i 3 będących w posiadaniu kapituły warmińskiej. Przynależną sobie władzę wojskową sprawowali na terytorium księstwa wojewodowie malborscy.

Biskupi zwoływali sejmiki warmińskie do Lidzbarka Warmińskiego, do których kompetencji należało zatwierdzanie uchwał podatkowych zapadłych na generale pruskim. Ich obrady poprzedzały zwołane przez burgrabiów zjazdy w komornictwach, na które przybywała warmińska szlachta i wolni chłopi. W 1718 wprowadzono w księstwie stałe podatki na wojsko Rzeczypospolitej i od tego czasu coraz rzadziej zwoływano sejmiki. W 1766 wprowadzono nową Ordynację Krajową (niem. Landesordnung), która regulowała ustrój polityczno-gospodarczy Warmii.

W roku 1772 w efekcie I rozbioru Warmia weszła w skład zaboru pruskiego. Nastąpiła wówczas sekularyzacja i likwidacja księstwa warmińskiego.

Podział administracyjny

Komornictwa biskupie

Komornictwa kapitulne

Zwierzchnicy (książęta) Warmii

Okres Państwa Zakonu Krzyżackiego

1250–1279 – Anzelm z Miśni
1279–1300 – Henryk Fleming
1301–1326 – Eberhard z Nysy
1327–1328 – Jordan
1329–1334 – Henryk Wogenap
1337–1349 – Herman z Pragi
1350–1355 – Jan Belger z Miśni
1355–1373 – Jan Stryprock
1373–1401 – Henryk Sorbom
1401–1415 – Henryk Vogelsang z Lidzbarka
1415–1424 – Jan Abezier
1424–1457 – Franciszek Kuhschmalz
1457–1458 – Eneasz Sylwiusz Piccolomini (późniejszy papież Pius II)
1458–1467 – Paweł Legendorf

Okres Korony Królestwa Polskiego

1468–1489 – Mikołaj Tungen
1489–1512 – Łukasz Watzenrode
1512–1523 – Fabian Tetinger von Lossainen
1523–1537 – Maurycy Ferber
1538–1548 – Jan Flachsbinder (Jan Dantyszek)
1549–1550 – Tiedemann Giese
1551–1579 – Stanisław Hozjusz, kardynał
1579–1589 – Marcin Kromer
1589–1599 – Andrzej Batory, kardynał
1600–1604 – Piotr Tylicki (następnie bp włocławski)
1604–1621 – Szymon Rudnicki
1621–1633 – Jan Olbracht Waza, kardynał (następnie bp krakowski)
1633–1643 – Mikołaj Szyszkowski
1643 Jan Karol Konopacki (nominat)
1644–1658 – Wacław Leszczyński (następnie prymas)
1659–1677 – Jan Stefan Wydżga (następnie prymas)
1679–1687 – Michał Stefan Radziejowski (następnie prymas)
1688–1697 – Jan Stanisław Zbąski
1698–1711 – Andrzej Chryzostom Załuski
1711–1722 – Teodor Potocki (następnie prymas)
1724–1740 – Krzysztof Jan Szembek
1741–1766 – Adam Stanisław Grabowski
1766–1772 – Ignacy Krasicki (likwidacja księstwa, tylko biskup do 1795)

Zobacz też

warmiński wójt krajowy