Młodszy dryas
Młodszy dryas – późnoglacjalna faza klimatyczna, biostratygraficzna i chronostratygraficzna trwająca od ok. 10850 r. p.n.e. do ok. 9700 r. p.n.e. (12,8–11,65 tys. lat BP, ok. 11–10 tys. 14C BP), ostatni zimny epizod ostatniego zlodowacenia. Nazwa pochodzi od dębika ośmiopłatkowego (Dryas octopetala)[1], tundrowo-górskiej krzewinki, której pyłek znaleziono w osadach z tego okresu. Młodszy dryas trwał ok. 1100–1300 lat; oddzielał interstadiał Bölling/Allerød (późnoglacjalne optimum) od preboreału – pierwszej fazy holocenu[2].
Datowanie
[edytuj | edytuj kod]Dokładne ustalenie wieku bezwzględnego metodą radiowęglową początku i końca młodszego dryasu jest utrudnione, ponieważ spowodował on spłaszczenie radiowęglowej krzywej kalibracyjnej. Granica między młodszym dryasem a holocenem została wielokrotnie wydatowana różnymi metodami w różnych miejscach na całej Ziemi[3]:
- 11530 ± 50 lat BP (9580 r. p.n.e.) – GRIP rdzeń lodowy, Grenlandia
- 11530+40−60 lat BP (9580 r. p.n.e.) – jezioro Kråkenes, zachodnia Norwegia
- 11578 ± 32 cal. lat BP (9628 r. p.n.e.) – basen Cariaco, odwiert, Wenezuela
- 11570 lat BP (9620 r. p.n.e.) – dendrochronologicznie dębów środkowoeuropejskich
- 11590 lat BP – jezioro Meerfelder Maar, Niemcy
- 11600 lat BP – jezioro Holzmaar (warwochronologia), Niemcy
- 11385–11981 cal. lat BP – Splan Pond, Kanada
- 11550 BP – jezioro Gościąż, centralna Polska
- 11552 ± 88 cal. lat BP – jezioro Suigetsu, Japonia
- 12049–11305 cal. lat BP – Maratoto, Nowa Zelandia
- 11640 ± 280 BP (9690 r. p.n.e.) – GISP2 rdzeń lodowy, Grenlandia
Międzynarodowa Komisja Stratygrafii ratyfikowała stratotyp początku holocenu (końca młodszego dryasu). Znajduje się on w grenlandzkim rdzeniu lodowym NGRIP na głębokości 1492,45 m
- 11653 ± 99 BP (11703 lat b2k – przed AD 2000) – NGRIP w skali czasu GICC05 (Greenland Ice Core Chronology), Grenlandia.
Klimat
[edytuj | edytuj kod]
Tak jak w przypadku innych okresów geologicznych, dawny klimat Młodszego Dryasu jest rekonstruowany za pomocą pośrednich wskaźników, takich jak zawartość gazów (stosunkowa różnica pomiędzy różnymi izotopami tlenu) czy ślady pyłów w rdzeniach lodowych oraz warstwy osadów morskich i jeziornych[4]. Łącznie dowody te pokazują, że znaczne ochłodzenie na półkuli północnej rozpoczęło się około 12 870 ± 30 lat pne.[5] Było ono szczególnie dotkliwe na Grenlandii, gdzie temperatury spadły o 4-10 °C[6] w sposób nagły[7]. Temperatury na Grenlandii były do 15 °C niższe niż na początku XXI wieku[6][8].
Silne ochłodzenie o około 2-6 °C miało również miejsce w Europie[2]. Pola lodowe i lodowce utworzyły się na wyżynnych obszarach Wielkiej Brytanii, podczas gdy na wielu obszarach nizinnych rozwinęła się wieczna zmarzlina[9], co oznacza ochłodzenie o 5 °C i średnią roczną temperaturę nie wyższą niż -1 °C [7] [8]. Ameryka Północna również stała się chłodniejsza, szczególnie na obszarach wschodnich i centralnych. Podczas gdy region północno-zachodniego Pacyfiku ochłodził się o 2-3 °C, ochłodzenie w zachodniej części Ameryki Północnej było ogólnie mniej intensywne[10][11].
Kiedyś uważano, że ochłodzenie Młodszego Dryasu rozpoczęło się mniej więcej w tym samym czasie na półkuli północnej, jednak analiza warstw (skał osadowych) przeprowadzona w 2015 r. sugeruje, że chłodzenie przebiegało w dwóch etapach[12]. Badania osadów z jeziora Suigetsu w Japonii i kompleksu jaskiń Puerto Princesa na Filipinach pokazują, że początek Młodszego Dryasu w Azji Wschodniej był opóźniony o kilkaset lat w stosunku do północnego Atlantyku[13]. Choć ochłodzenie było jednolite przez cały rok, ale miało wyraźny wzór sezonowy. W większości miejsc na półkuli północnej zimy stały się znacznie chłodniejsze niż wcześniej, ale wiosny ochłodziły się o mniej, podczas gdy latem nie nastąpiła istotna zmiana temperatur[6]. Wydaje się, że wyjątek miał miejsce w dzisiejszym stanie Maine, gdzie temperatury zimowe pozostały stabilne, ale temperatury letnie spadły nawet o 7,5 °C[14].
Koniec Młodszego Dryasu był również nagły: na wcześniej ochłodzonych obszarach ocieplenie do poprzedniego poziomu nastąpiło w ciągu 50-60 lat[15][16]. Tropiki doświadczyły relatywnie bardziej łagodnego wzrostu temperatury w ciągu kilku stuleci[15]; wyjątkiem były tropikalne obszary Atlantyku, takie jak Kostaryka, gdzie zmiana temperatury była podobna do Grenlandii[17]. Holoceńskie ocieplenie nastąpiło następnie na całym świecie.
Hipotezy naukowe
[edytuj | edytuj kod]Powstało wiele scenariuszy tłumaczących przyczyny tego ochłodzenia. Jednym z nich jest zaproponowany przez R.G. Jonsona i B.T. McClure w 1976 roku (potem udoskonalana przez Walace’a Broeckera). Według ich hipotezy nastąpiło zakłócenie cyrkulacji termohalinowej wskutek gwałtownego napływu do Oceanu Atlantyckiego słodkich wód proglacjalnego jeziora Agassiz[1]. Powódź nastąpiła przez pęknięcie blokady lodowej lądolodu laurentyjskiego. W ciągu krótkiego czasu, możliwe że tylko jednego roku, 85% wód jeziora popłynęło na wschód – przez Niagarę i Rzeką Świętego Wawrzyńca. Masa 9500 km³ słodkiej wody pokryła cienką warstwą powierzchnię oceanu, zakłócając krążenie głębokich słonych wód, co spowolniło lub zatrzymało prąd zatokowy. Spowolnienie tego pasa transmisyjnego ciepła było bezpośrednim powodem oziębienia północnej półkuli. Wadą tej teorii jest, że nie znamy śladów po tak gwałtownym spływie wody. Podejrzewa się, że może to być struktura w dolinie rzeki Mackenzie, prowadzi ona jednak na północ[1].
Inną hipotezą, zaproponowaną w 2007 roku przez zespół Richarda Firestone’a, jest upadek dużego meteorytu[1] lub eksplozja w atmosferze Ziemi roju komet lub chondrytów, za czym przemawia znalezienie nanodiamentów w warstwach ziemi i osadach znajdujących się w Ameryce Północnej, datowanych na 12,9 tys. lat[18]. Według tej hipotezy katastrofa kosmiczna 13 tys. lat temu wywołała nagłą zmianę klimatu i globalne oziębienie. Za tą hipotezą przemawiają m.in. warstwy spalonej ziemi o specyficznych własnościach[19]. W marcu 2010 Vance Haynes uznał niektóre ślady kosmicznego zderzenia za efekt akumulacji rzecznej. W maju 2010 sferule węglowe, które miały jakoby powstać w wyniku pożarów po uderzeniu meteorytu okazały się odchodami termitów i przetrwalnikami grzybów[1]. Hipoteza katastrofy kosmicznej jest czasami nazywana w angielskojęzycznych źródłach jako Clovis comet (kometa Clovis) od nazwy północnoamerykańskiej kultury Clovis, która zniknęła w tym czasie.
Konsekwencje
[edytuj | edytuj kod]Nawrót klimatu glacjalnego spowodował ponowny awans lądolodów oraz lodowców górskich na całej Ziemi. W Alpach w tym czasie lodowce górskie i dendrytyczne uformowały sekwencje moren końcowych i recesyjnych stadium Egesen. W Irlandii oziębienie to zapisało się w transgresji lodowców fazy Nahanagan, na Wyspach Brytyjskich fazy Loch Lomond, natomiast lądolód skandynawski uformował w tym czasie potrójną sekwencję moren Salpausselkä I, II i III w południowej Finlandii. W tym czasie transgresje lodowców górskich także miały miejsce m.in. w: Pirenejach, Apeninach, Alpach Południowych, w Tybecie, chilijskich Andach i Tatrach.
Na podstawie analizy rdzeni lodowych temperatura spadła w tym okresie na Grenlandii o 15 °C, a ogólny spadek temperatury wynosił od 5 do 7 °C. Mimo że średnia roczna temperatura w tym czasie osiągnęła wartość, jaka jest charakterystyczna dla okresów pełnego zlodowacenia, w tym czasie obserwuje się skrajny kontynentalizm klimatu z dużymi sezonowymi amplitudami temperatur. Ponieważ bilans masy lodowców głównie jest determinowany temperaturą lata, a nie zimy, lodowce nie osiągnęły ponownie zasięgu, jakie miały podczas maksimum ostatniego zlodowacenia.
Zmiana klimatu spowodowała zanik kultury Clovis oraz wyginięcie megafauny plejstoceńskiej[1].
Młodszy dryas a początek rolnictwa
[edytuj | edytuj kod]
Młodszy dryas często bywa łączony z początkami rolnictwa w południowo-zachodniej Azji. Uważa się, że ten zimny i suchy okres obniżył zdolność regionu do utrzymania ludzkiej populacji (ten sam obszar mógł wyżywić mniej osób) i zmusił osiadłe populacje wczesnych Natufian do podjęcia bardziej wędrownego trybu życia. Sądzi się, że dalsze pogorszenie klimatu zapoczątkowało uprawę zbóż. Chociaż istnieje dość duża zgodność co do znaczenia młodszego dryasu dla zmiany trybu życia w okresie panowania kultury Natufian, jego związek z początkami rolnictwa w końcu okresu pozostaje sporny. Istotnym aspektem tego sporu jest wniosek, że wymieniona masa 9500 km³ wody z jeziora Agassiz powinno była podnieść poziom mórz o 0,5 m i spowodować raptowne zatopienie delt.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- holocen
- klasyfikacja Blytta-Sernandera
- kultura Clovis
- północnoatlantyckie wody głębinowe
- późny glacjał
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f Andrzej Hołdys. Ten straszny młodszy dryas. „Świat Nauki”. 10 (230). s. 14–15. ISSN 0867-6380.
- ↑ A.E. Carlson, PALEOCLIMATE | The Younger Dryas Climate Event, Scott A. Elias, Cary J. Mock (red.), Amsterdam: Elsevier, 2013, s. 126–134, DOI: 10.1016/b978-0-444-53643-3.00029-7, ISBN 978-0-444-53642-6 [dostęp 2024-10-28].
- ↑ Thomas Litt i inni, Correlation and synchronisation of lateglacial continental sequences in northern central Europe based on annually laminated lacustrine sediments, „Quaternary Science Reviews”, 20 (11), maj 2001, s. 1233–1249 [zarchiwizowane z adresu 2013-04-27] (ang.).
- ↑ Zicheng Yu, Ulrich Eicher, Abrupt Climate Oscillations During the Last Deglaciation in Central North America, „Science”, 282 (5397), 1998, s. 2235–2238, DOI: 10.1126/science.282.5397.2235, ISSN 0036-8075 [dostęp 2024-10-28] (ang.).
- ↑ Hai Cheng i inni, Timing and structure of the Younger Dryas event and its underlying climate dynamics, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 117 (38), 2020, s. 23408–23417, DOI: 10.1073/pnas.2007869117, ISSN 0027-8424, PMID: 32900942, PMCID: PMC7519346 [dostęp 2024-10-28] (ang.).
- ↑ a b c Christo Buizert i inni, Greenland temperature response to climate forcing during the last deglaciation, „Science”, 345 (6201), 2014, s. 1177–1180, DOI: 10.1126/science.1254961, ISSN 0036-8075 [dostęp 2024-10-28] (ang.).
- ↑ a b Richard B. Alley, The Younger Dryas cold interval as viewed from central Greenland, „Quaternary Science Reviews”, 19 (1-5), 2000, s. 213–226, DOI: 10.1016/S0277-3791(99)00062-1 [dostęp 2024-10-28] (ang.).
- ↑ a b Jeffrey P. Severinghaus i inni, Timing of abrupt climate change at the end of the Younger Dryas interval from thermally fractionated gases in polar ice, „Nature”, 391 (6663), 1998, s. 141–146, DOI: 10.1038/34346, ISSN 0028-0836 [dostęp 2024-10-28] (ang.).
- ↑ J.B. Sissons, The Loch Lomond Stadial in the British Isles, „Nature”, 280 (5719), 1979, s. 199–203, DOI: 10.1038/280199a0, ISSN 0028-0836 [dostęp 2024-10-28] (ang.).
- ↑ John A. Barron i inni, High‐resolution climatic evolution of coastal northern California during the past 16,000 years, „Paleoceanography”, 18 (1), 2003, DOI: 10.1029/2002PA000768, ISSN 0883-8305 [dostęp 2024-10-28] (ang.).
- ↑ Rolf W. Mathewes, Evidence for Younger Dryas-age cooling on the North Pacific coast of America, „Quaternary Science Reviews”, 12 (5), 1993, s. 321–331, DOI: 10.1016/0277-3791(93)90040-S [dostęp 2024-10-28] (ang.).
- ↑ Francesco Muschitiello, Barbara Wohlfarth, Time-transgressive environmental shifts across Northern Europe at the onset of the Younger Dryas, „Quaternary Science Reviews”, 109, 2015, s. 49–56, DOI: 10.1016/j.quascirev.2014.11.015 [dostęp 2024-10-28] (ang.).
- ↑ Takeshi Nakagawa i inni, Asynchronous Climate Changes in the North Atlantic and Japan During the Last Termination, „Science”, 299 (5607), 2003, s. 688–691, DOI: 10.1126/science.1078235, ISSN 0036-8075 [dostęp 2024-10-28] (ang.).
- ↑ Ann C. Dieffenbacher-Krall i inni, Younger Dryas Paleoenvironments and Ice Dynamics in Northern Maine: A Multi-Proxy, Case History, „Northeastern Naturalist”, 23 (1), 2016, s. 67–87, DOI: 10.1656/045.023.0105, ISSN 1092-6194 [dostęp 2024-10-28] (ang.).
- ↑ a b J.W. Partin i inni, Gradual onset and recovery of the Younger Dryas abrupt climate event in the tropics, „Nature Communications”, 6 (1), 2015, DOI: 10.1038/ncomms9061, ISSN 2041-1723, PMID: 26329911, PMCID: PMC4569703 [dostęp 2024-10-28] (ang.).
- ↑ R.B. Alley i inni, Abrupt increase in Greenland snow accumulation at the end of the Younger Dryas event, „Nature”, 362 (6420), 1993, s. 527–529, DOI: 10.1038/362527a0, ISSN 0028-0836 [dostęp 2024-10-28] (ang.).
- ↑ Konrad A. Hughen i inni, Rapid climate changes in the tropical Atlantic region during the last deglaciation, „Nature”, 380 (6569), 1996, s. 51–54, DOI: 10.1038/380051a0, ISSN 0028-0836 [dostęp 2024-10-28] (ang.).
- ↑ Six North American Sites Hold 12,900-year-old Nanodiamond-rich Soil. s. 2009–2001–02. [dostęp 2009-01-03].
- ↑ Geological Society of America publications.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Allen West, Albert Goodyear, The Clovis Comet, „Mammoth Trumpet”, 23 (1), styczeń 2008, s. 1–4 [zarchiwizowane z adresu 2008-09-12] (ang.).
