Przejdź do zawartości

Martin Luther King

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Martin Luther King Jr.
Michael King
Ilustracja
Martin Luther King Jr. (1964)
Kraj działania

Stany Zjednoczone

Data i miejsce urodzenia

15 stycznia 1929
Atlanta

Data i miejsce śmierci

4 kwietnia 1968
Memphis

Miejsce pochówku

Martin Luther King Jr. National Historical Park↗

Przewodniczący SCLC
Okres sprawowania

1957–1968

Wyznanie

baptyzm

Kościół

Progresywna Narodowa Konwencja Baptystyczna

Ordynacja

4 lutego 1948

Faksymile
Odznaczenia
Prezydencki Medal Wolności (Stany Zjednoczone) Order Towarzyszy O. R. Tambo I klasy (Republika Południowej Afryki)
Złoty Medal Kongresu
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Martin Luther King Jr. (ur. 15 stycznia 1929 w Atlancie, zm. 4 kwietnia 1968 w Memphis) – amerykański pastor baptystyczny, lider ruchu praw obywatelskich, działacz na rzecz równouprawnienia Afroamerykanów i zniesienia dyskryminacji rasowej, laureat pokojowej Nagrody Nobla z roku 1964, człowiek roku 1963 magazynu „Time”. Zamordowany 4 kwietnia 1968 roku przez przeciwników politycznych.

Młodość i edukacja

[edytuj | edytuj kod]

Urodził się 15 stycznia 1929 roku w Atlancie jako Michael King, syn Michaela Kinga seniora[1] i Alberty Williams (córki pastora)[2]. Miał dwoje rodzeństwa: starszą siostrę Willie Christine i młodszego brata Alfreda Daniela Williamsa[3]. Po śmierci teścia w 1931 roku King senior przejął po nim zbór[4]. Trzy lata później odbył pielgrzymkę do Ziemi Świętej, a po powrocie zmienił imiona swoje i starszego syna na Martin Luther[4]. King junior jako kilkulatek został członkiem chóru kościelnego, a następnie został posłany do szkoły publicznej[5]. Po pewnym czasie jego ojciec przeniósł go do szkoły eksperymentalnej przy Atlanta University[5].

W 1944 roku zapisał się do Morehouse College[6]. Jej dyrektorem był Benjamin Mays, który w przeszłości spotkał Mahatmę Gandhiego, przez co wywarł duży wpływ na Kinga i innych uczniów[6]. Dwa lata później napisał list otwarty do wydawcy gazety „Atlanta Constitution” z powodu zabójstwa trojga czarnoskórych: weterana wojennego Snipesa i pary małżeńskiej[7]. W liście wyraził postulat równego dostępu do edukacji, opieki zdrowotnej, ochrony życia i pracy[7]. Zdecydował się zostać duchownym protestanckim i 4 lutego 1948 roku został ordynowany[7][8]. Trzy tygodnie później został przyjęty do Crozer Theological Seminary w Chester[7]. Uzyskiwał bardzo dobre wyniki w nauce, co potwierdził dziekan w liście do rodziców Kinga[9].

Podczas pobytu w seminarium zauważał istniejące różnice społeczne i wynikające z nich niesprawiedliwości, a także zapoznał się z pismami Karla Marxa, Waltera Rauschenbuscha i Reinholda Niebuhra[10]. Usłyszał także o ruchu satjagraha, propagowanym przez Gandhiego[11]. Jego strategia non violence wywarła duży wpływ na młodego pastora[11]. W 1951 roku ukończył seminarium i rozpoczął teologiczne studia doktoranckie na Boston University’s School of Theology[12]. Dysertację dotyczącą twórczości Paula Tilischa i Henry’ego Nelsona Wiemana obronił w 1955 roku i uzyskał stopień doktora[13].

Działalność publiczna

[edytuj | edytuj kod]

Montgomery

[edytuj | edytuj kod]

Jeszcze przed obroną pracy, został zatrudniony przez parafię Dexter Avenue Baptist Church w Montgomery, jako pastor[14]. Kingowie przenieśli się do miasta w Alabamie 1 września 1954 roku[14]. Wraz ze swoim przyjacielem Ralphem Abernathym uczestniczył w zebraniach NAACP i jeździł na konferencje Alabama Council on Human Relations[13].

W 1955 roku miał miejsce incydent, kiedy to w autobusie miejskim czarnoskóra Rosa Parks nie ustąpiła miejsca białemu pasażerowi, co było sprzeczne z ówczesnymi przepisami[15]. Ponieważ została za to skazana przez sąd, działacze społeczni, do których potem dołączył King nakłonili Afroamerykanów mieszkających w Montgomery do przeprowadzenia bojkotu komunikacji miejskiej do momentu, aż władze miasta zrezygnują z segregacji rasowej w autobusach[16]. W tym samym czasie powstał Montgomery Improvement Association, którego pastor został liderem[17].

1 lutego 1956 roku do domu Kinga została wrzucona bomba, jednak nikt z domowników nie odniósł ran[18]. Mimo tego zamachu, pastor nawoływał do nieeskalowania konfliktu i modlitwy za zamachowców[18]. Wobec strat, jakie ponosiło miasto, w marcu prokuratorzy postawili Kinga w stan oskarżenia o nielegalny opór wspomagający protest i łamanie ustawy antybojkotowej[19]. Sąd skazał go na 500 dolarów grzywny i drugie tyle kosztów sądowych albo spędzenie 386 dni w więzieniu[19].

W wygłaszanych w tym okresie kazaniach często powoływał się na przykład Gandhiego i jego sukcesu uzyskania niepodległości Indii od Wielkiej Brytanii w 1947 roku[20]. Latem 1956 roku podróżował po kraju, głosząc kazania i zbierając pieniądze na działalność MIA i kontynuowanie bojkotu[21]. Po zakończeniu protestu miało miejsce kilka incydentów, w których usiłowano zabić Kinga[22]. W 1957 roku incydenty nasiliły się wskutek działalności odwetowej Ku Klux Klanu[23].

W lutym 1957 roku odbył się zjazd duchownych protestanckich w New Zion, by omówić działalność pastorów, którzy walnie przyczynili się do sukcesu bojkotu autobusowego[24]. 14 lutego powołano SCLC, a jej pierwszym przewodniczącym został Martin Luther King[24].

Dzięki temu, że stał się on szerzej znany, został zaproszony przez premiera Ghany Kwame Nkrumaha na uroczystość proklamowania niepodległości kraju[25]. Do Akry udał się 6 marca 1957 roku i spotkał tam między innymi Richarda Nixona[25]. W drodze powrotnej wizytował także w Nigerii, Włoszech i Anglii[25]. Po powrocie zaproponował utworzenie Crusade for Citizenship, które miało zająć się aktywizacją wyborczą czarnych i ich większym zaangażowaniem w gospodarkę[26].

Pod koniec roku rozpoczął pracę nad autobiografią[27]. Przebywając w Nowym Jorku, na początku 1958 roku otrzymał wiadomość od Federalnego Biura Śledczego, by nie utrzymywał kontaktów z Bayardem Rustinem, który był podejrzewany o skłonności homoseksualne i sympatie komunistyczne[27]. W połowie roku, wraz z innymi działaczami ruchów praw obywatelskich spotkał się z prezydentem Eisenhowerem, któremu przedstawił problemy czarnej społeczności[28]. Jesienią został zaatakowany przez kobietę z nożem i dźgnięty w pierś[29]. Po przewiezieniu do szpitala okazało się, że ostrze nieznacznie ominęło serce, dzięki czemu udało się uratować pacjenta[29]. Na czas rekonwalescencji część jego obowiązków w SCLC przejęła Ella Baker[30]. Pod koniec roku otrzymał zaproszenie od premiera Indii, Jawaharlala Nehru i w lutym 1959 roku udał się do Delhi[31]. Spotkał się z politykami i ze współpracownikami Gandhiego, a po miesiącu udał się do Ziemi Świętej i powrócił do Stanów Zjednoczonych[31].

29 listopada 1959 roku zrezygnował z posługi w parafii Deuter Avenue i przeniósł się z rodziną do Atlanty[32]. Tam zatrudnił się w parafii swojego ojca[32].

Atlanta

[edytuj | edytuj kod]

25 czerwca 1960 roku spotkał się z Johnem F. Kennedym ubiegającym się o nominację demokratów w zbliżających się wyborach prezydenckich[33]. Pomimo że w większości czarnoskórzy Amerykanie popierali republikanów (z tej formacji wywodził się Abraham Lincoln, który podpisał Proklamację Emancypacji), to King postanowił udzielić swojego poparcia Kennedy’emu[33].

Już wówczas King był znanym w całym kraju pastorem, do którego licznie zwracano się w sprawach trwającego protestu sit-ins[34]. Sam dołączył do protestu i gdy w październiku 1960 roku przebywał w restauracji domu towarowego Richa, został aresztowany[35]. Zrezygnował z zapłacenia kaucji i pozostał w areszcie[35]. Doprowadziło to do tego, że pod koniec roku w mieście rozpoczął się proces desegregacji w miejscach publicznych[36]. Ponadto pastora oskarżono o jazdę bez ważnego prawa jazdy, za co został skazany na cztery miesiące więzienia[37]. Karę odbył w Reidsville[37]. Przebywając w więzieniu przeżył załamanie nerwowe[38]. Dzięki osobistej interwencji Johna i Roberta Kennedych, sędzia zamienił karę więzienia na grzywnę w wysokości 2 tysięcy dolarów[38].

Pod koniec lutego 1961 roku pastor powrócił do Montgomery, gdzie odbyła się rozprawa sądowa, w której oskarżono go o niewłaściwe rozliczenia finansowe[39]. Ława przysięgłych uznała go za niewinnego[39]. Na początku lat 60. XX w. odbywał liczne podróże przez co jego żona i dzieci często pozostawały same[40]. W październiku 1962 roku spotkał się z prokuratorem generalnym i prezydentem i namawiał ich do ogłoszenia nowej Proklamacji Emancypacji, nawiązującej do tej, którą sto lat wcześniej podpisał Lincoln[41]. W tym okresie zintensyfikowało się zainteresowanie Kingiem J. Edgara Hoovera[42]. Dyrektor FBI podejrzewał go o sympatie prokomunistyczne i nakazał założyć mu podsłuchy[42].

Ruch Albany

[edytuj | edytuj kod]

Jesienią 1961 roku w Albany zaczął kształtować się ruch, mający na celu zmobilizowanie czarnej ludności do zapisywania się na listy wyborcze[43]. Usiłowano w ten sposób skłonić zwłaszcza czarnoskórą młodzież do zaangażowania w walkę o desegregację w budynkach użyteczności publicznej i o przyznanie im praw wyborczych[43].

Ponieważ 1 listopada Międzystanowa Komisja Handlu zniosła segregacje na dworcach autobusowych, pomysłodawcy ruchu Albany postanowili zorganizować sit-ins na miejskim dworcu autobusowym[44]. Żaden z dziewięciu studentów, prowadzących akcję na dworcu nie został aresztowany, zatem przyspieszono akcję organizowania ruchu i powołano 18-osobowy komitet organizacyjny[44]. Jednakże pod koniec listopada miały miejsce aresztowania za łamanie prawa segregacyjnego na dworcach obsługujących linie międzystanowe[45]. W wyniku tych zdarzeń Pokojowy Komitet Koordynacyjny Studentów chciał zorganizować w Albany protesty antysegregacyjne, jednak działacze zostali aresztowani, natychmiast po przybyciu do miasta[46]. Wkrótce potem doszło do kolejnych masowych zatrzymań, co skłoniło lidera czarnej ludności, dr Williama Andersona, do skontaktowania się z Ralphem Abernathy’m i poproszenie by Martin Luther King przybył do miasta[46].

Pastor przyjechał do Albany 15 grudnia i wygłosił okolicznościowe kazanie[47]. Nie zamierzał pozostać tam długo – planował udzielić jedynie rad, jak należy pokierować protestami, nie stosując przy tym żadnej przemocy[48]. Okazało się to jednak trudne, ponieważ ruch Albany miał niewielkie poparcie społeczne, a główni przywódcy byli wewnętrznie podzieleni[48]. Ponieważ burmistrz odmówił rozmów na temat desegregacji, King, Abernathy i Anderson zorganizowali pokojową demonstrację, która zakończyła się aresztowaniem całej trójki[49]. Początkowo wzbudziło to chęć jedności z działaczami o prawa Afroamerykanów, jednak wkrótce potem okazało się, że ludność nie wyraziła wystarczającego poparcia społecznego[50]. King i Anderson porozumieli się z władzami w kwestii wyjścia z więzienia za kaucją i dzięki temu zwolniono z więzień ponad 700 aresztantów, jednak pastor musiał opuścić miasto[51]. Pięć dni później dowiedział się, że władze miasta nie respektują ustnych umów zawartych z nim i Marion Page, przez co zdał sobie sprawę, że jego taktyka biernego oporu i decyzja o opuszczeniu aresztu była błędna[52].

W lutym 1962 roku King zaczął być felietonistą w „New York Amsterdam News”[53]. Wkrótce potem zaczął krytykować administrację Kennedy’ego, a od października FBI zaczęło formalnie go inwigilować, nadając mu kryptonim „Cominfil”[53]. 10 lipca zapadł wyrok dotyczący zatrzymań z grudnia poprzedniego roku i King został skazany na 45 dni aresztu lub 178 dolarów grzywny[54]. Dwa dni później nieznany czarnoskóry mężczyzna zapłacił wymaganą kwotę, co umożliwiło Kingowi opuszczenie więzienia i miasta[55].

Birmingham

[edytuj | edytuj kod]

Pod koniec 1962 roku działacze SCLC planowali zorganizować kolejną demonstrację, tym razem w innym mieście Południa – Birmingham, chcąc jednocześnie wyciągnąć wnioski z nieudanej akcji w Albany[56]. King konsekwentnie popierał taktykę biernego oporu i filozofię non violence[57]. Po naradach, władze Konferencji Przywódców Chrześcijańskich Południa, doszły do wniosku, że ruch Albany był źle zorganizowany, ponieważ wobec władz miasta wysunięto wiele różnych żądań, które nie mogły być spełnione[58]. W owym czasie opinia publiczna wykazywała minimalne zainteresowanie sprawami Południa, przedkładając przede wszystkim sprawy stanowe i zagraniczne, ponad problemami społecznymi Afroamerykanów[59]. Dlatego też działacze SCLC planowali przeprowadzić skuteczną kampanię, która skłoniłaby administrację federalną do złożenia w Kongresie nowego Civil Rights Act[59].

Nastroje w Birmingham, największym mieście Alabamy były rasistowskie, ze względu na działający tam Ku Klux Klan i segregacjonistycznego gubernatora stanu George’a Wallace’a[59]. Liderem ludności w mieście był pastor Fred Shuttlesworth, który chciał podjąć współpracę z Kingiem i Abernathy’m[60]. Założeniem protestu były starcia agresywnych, białych rasistów z pokojowymi, czarnymi demonstrantami i bojkot sklepów w centrum miasta, należących do białych biznesmenów[61]. Na przywódcę protestu wybrano pastora Wyatta Walkera[61]. By nie popełnić błędów z ruchu Albany, zdecydowano się dążyć tylko do jednego celu – zniesienia segregacji w barach w magazynach handlowych[62].

King przybył do Birmingham dwa dni przed wyborami na burmistrza, które odbywały się 2 kwietnia 1963 roku[63]. Powierzono mu misję zbiórki pieniędzy, które były potrzebne na organizację protestów, a także na kaucje i grzywny po ewentualnych aresztowaniach[64]. W tym celu spotkał się w nowojorskim apartamencie ze sponsorami (wśród których był Nelson Rockefeller), którzy zgodzili się udzielić pomocy[64].

Akcja sit-ins w barach rozpoczęła się dzień po wyborach, które wygrał umiarkowany kandydat Albert Boutwell[65]. Jeszcze tego samego dnia, wszyscy protestujący zostali aresztowani[65]. Dwa dni później protest powtórzono i ponownie uczestnicy znaleźli się w więzieniu[66]. Wobec tego kontynuowano pokojowe marsze i bojkot sklepów w okresie przedświątecznym[66]. W jednej z kolejnych demonstracji (którą poprowadził brat Kinga – Alfred) policja zaatakowała protestujących, co potem opisała ogólnokrajowa prasa[67].

W Wielki Piątek, 12 kwietnia Martin Luther osobiście poprowadził kolejny marsz, licząc się z możliwością aresztowania, co wkrótce potem nastąpiło[68]. Areszt źle wpłynął na samopoczucie pastora, ale, zgodnie z oczekiwaniem, zainteresował ogólnokrajowe i światowe media[69]. Przebywając w odosobnieniu napisał list do białych duchownych, zatytułowany „Letter from Birmingham Jail”, opublikowany przez „The Birmingham News”[69]. Stał się on wykładnią walki o równość praw Afroamerykanów[69]. Po ośmiu dniach w areszcie, sąd wydał wyrok pięciu dni więzienia i pięćdziesięciu dolarów grzywny[70]. King i Abernathy opuścili areszt za kaucją i spotkali się z białymi duchownymi (między innymi z Billy’m Grahamem), krytycznie nastawionymi do ich działalności[70].

Ponieważ od czasu opuszczenia aresztu, zainteresowanie mediów zmalało, King postanowił zgodzić się na protesty młodzieży, które mogły okazać się liczniejsze i nie uderzałyby ekonomicznie w rodziny[71]. Marsz około 1000 młodych ludzi odbył się 2 maja i ponad połowa z uczestników została zaatakowana przez siły policyjne i odstawiona do aresztu[72]. Następnego dnia sytuacja się powtórzyła, a łączną liczbę zatrzymanych szacowano na dwa tysiące[73]. Ponieważ brakowało miejsc w aresztach, dzieci przetrzymywano w szkołach[73]. Brutalne działania służb mundurowych zostały opisane w prasie stanowej, krajowej i międzynarodowej, co uderzyło w wizerunek Stanów Zjednoczonych[74].

4 maja rozpoczęto wstępne nieoficjalne rozmowy władz miejskich z działaczami ruchu praw obywatelskich i właścicielami bojkotowanych sklepów, jednak nie powstrzymało to dalszych marszów pokojowych dzieci, z których kolejny odbył się 6 maja i zgromadził około 1000 osób[75]. Ten i dwa dalsze marsze zakończyły się następnymi aresztowaniami. Wysoki koszt utrzymania zapełnionych więzień wpłynął negatywnie na budżet miasta[76]. 10 maja działacze SCLC postanowili zrobić jeden dzień przerwy w demonstracjach, aby mogły się odbyć negocjacje[77]. Po kilku dniach osiągnięto porozumienie (Birmingham Truce Agreement), w którym obiecano znieść segregację w magazynach sklepowych, zatrudnić czarnych na zasadzie równouprawnienia i powołać dwurasowy komitet do rozwiązywania przyszłych spornych kwestii[78]. Następnego dnia King ogłosił tekst porozumienia na konferencji prasowej i wkrótce potem odleciał do Atlanty[78].

Martin Luther King Jr. w czasie marszu na Waszyngton w 1963 roku podczas którego wygłosił swoje słynne przemówienie I Have a Dream wzywające do zniesienia dyskryminacji rasowej w Stanach Zjednoczonych.

Marsz na Waszyngton

[edytuj | edytuj kod]

Po sukcesie kampanii w Birmingham, Konferencja Przywódców Chrześcijańskich Południa planowała przygotować kolejną demonstrację w proteście przeciwko obowiązującym prawom Jima Crowa[79]. Na przełomie maja i czerwca 1963 roku miało dojść do spotkania Martina Luthera Kinga z Johnem i Robertem Kennedymi, jednak nie udało się do tego doprowadzić[79]. 10 czerwca 1963 roku King zarzucił prezydentowi niedotrzymywanie obietnic wyborczych, wobec czego zaczął rozważać zorganizowanie marszu na Waszyngton[80].

Rozmowy, prócz Randolpha, prowadził Bayard Rustin, który uważał, że w marszu powinno wziąć udział około 100 tysięcy ludzi, a przed Kapitolem należy wręczyć postulaty zniesienia segregacji rasowej kongresmenom[81]. Rozmawiano na ten temat z Negro American Labour Council, National Urban League i SCLC, jednak King był zbyt zajęty wydarzeniami w Birmingham i przyłączył się do negocjacji dopiero w czerwcu[81]. Organizacje zaczęły dochodzić do konsensusu, który opierał się na chęci wykorzystania setnej rocznicy podpisania proklamacji zniesienia niewolnictwa przez Abrahama Lincolna[82].

Dnia 2 lipca doszło do kolejnego spotkania czarnoskórych przywódców, gdzie ustalono, że nazwa marszu ma brzmieć „Dla pracy i wolności” (ang. For Jobs and Freedom), a jego przywódcą ma zostać Randolph[83]. Z czasem hasło zmieniono na „Pass the Bill”[83]. Głównymi hasłami marszu stały się: więcej miejsc pracy dla osób czarnoskórych, wyższa płaca minimalna i zatrudnienie bez zwracania uwagi na kolor skóry[84].

W środę 28 sierpnia ponad 200 tysięcy manifestantów zebrało się pod pomnikiem Waszyngtona[85]. Marsz rozpoczął się o godzinie 11:30 i trwał przez 5 godzin, a transmitowała go stacja telewizyjna CBS[86]. Ponieważ liderzy ruchów praw obywatelskich nie zjawili się na czas, by przewodzić marszowi, tłum odśpiewał pieśń wolności, a następnie ruszył Constitution Avenue i Independence Avenue w kierunku Kapitolu[87]. Wówczas wygłoszono kilka przemówień, przeplatanych występami artystycznymi, a jako ostatni głos zabrał Martin Luter King, którego transmitowano już nie tylko w telewizji CBS, ale też w ABC i NBC[88]. Jego przemówienie I Have a Dream na trwałe weszło do klasyki oratorstwa amerykańskiego[89].

Rok 1964

[edytuj | edytuj kod]

Na przygotowanie następnej akcji protestacyjnej wybrano St. Augustine, gdzie obchodzono 400-lecie powstania ośrodku wypoczynkowego, a mniejszość Afroamerykanów stanowiła grupę ludzi drugiej kategorii[90]. Ponadto miasto było mocno opanowane przez sympatyków Ku Klux Klanu[90]. 18 maja King po raz pierwszy przyjechał do florydzkiej miejscowości, a w tym samym czasie ustawa o prawach obywatelskich była dyskutowana w Senacie[91]. Ponieważ w ciągu dnia, czarni pracowali, demonstracje odbywały się w nocy. Na początku czerwca przedstawili listę żądań (w którą wchodziły między innymi: desegregacja w hotelach i barach, umożliwienie zakładania własnych firm przez czarnych oraz ustanowienie dwurasowego komitetu) i obiecali zaprzestać demonstracji, jeśli postulaty zostaną spełnione[92].

10 czerwca odbył się jednak kolejny marsz, a Senat uchwalił ustawę o prawach obywatelskich[93]. Gdy następnego dnia King, Abernathy i kilku innych działaczy usiłowało zjeść posiłek w restauracji przeznaczonej dla białych, zostali aresztowani[93]. Cztery dni później liderzy organizacji afroamerykańskich zdecydowali się dokumentować na zdjęciach i filmach akty przemocy przeciwko nim[93]. King dążył do jak najszybszego zakończenia akcji protestacyjnej w St. Augustine i kiedy gubernator Cecil Farris Bryant powołał czteroosobowy komitet międzyrasowy, pastor odwołał zaplanowane marsze i opuścił miasto[94].

2 lipca wziął udział w uroczystym podpisaniu Civil Rights Act przez Lyndona Johnsona[95]. Ustawa została podpisana również przez Kinga[95]. Wszelkie następne działania SCLC skupiła na rejestracji czarnych obywateli na listy wyborcze przed zbliżającymi się wyborami prezydenckimi[96].

We wrześniu King odbył z rodziną podróż do Europy, gdzie odwiedził kilka stolic i spotkał się między innymi z Pawłem VI[97]. Miesiąc później trafił do szpitala i tam też dowiedział się, że przyznano mu Pokojową Nagrodę Nobla[98]. Miał wówczas 35 lat i był najmłodszym laureatem w historii[98]. To znacznie zintensyfikowało ataki dyrektora FBI J. Edgara Hoovera na pastora, którego określał mianem „największego łgarza w Ameryce”[98]. Odbiły się one na zdrowiu Kinga, który w listopadzie tego samego roku był na skraju załamania nerwowego[99]. Dzięki interwencji prokuratora generalnego Nicholasa Katzenbacha doszło do spotkania Kinga z Hooverem[99]. Pastor przekonywał, że SCLC powinno współpracować z FBI i obaj powinni zapomnieć o dotychczasowych awersjach[99]. Dyrektor Biura ocenił, że spotkanie przebiegło w przyjaznej atmosferze, pomimo osobistej niechęci do Kinga[99].

Nagrodę Nobla pastor odebrał 10 grudnia w Oslo, w obecności króla Olafa V[100]. Pieniądze z nagrody przeznaczył na finansowanie organizacji afromerykańskich: 12 tysięcy dolarów otrzymało SCLC, 17 tysięcy – inne organizacje, a 25 tysięcy – fundusz Gandhi Society of Human Rights[101]. Dla swojej rodziny, która borykała się z kłopotami finansowymi nie przekazał nic[101].

Selma

[edytuj | edytuj kod]

Sztab SCLC zdecydował, że kolejnym celem walki o równość praw będzie Selma[102]. Wówczas już prasa amerykańska była zainteresowana ruchem Kinga i sprzyjała jego działaniom[102]. King przybył do tego miasta 2 stycznia 1965 roku, aby nadzorować rejestrację Afroamerykanów na listy wyborcze[103].

Pierwsza próba odbyła się 18 stycznia, gdy grupa 400 czarnych wyruszyła do sądu, gdzie jednak policja nakazała im wchodzić pojedynczo[104]. Ponieważ większość była niepiśmienna, nikt nie został zarejestrowany[104]. Trzy dni później 226 demonstrantów zostało aresztowanych, o czym szeroko rozpisywała się prasa[104].

W tym czasie King przebywał głównie w Nowym Jorku, zbierając pieniądze na działalność Konferencji Przywódców Chrześcijańskich Południa[105]. 1 lutego zdecydował się przyjechać i przystać na pomysł publicznego aresztowania, by nadać temu wydarzeniu rangę ogólnokrajowego protestu czarnych[105].

Około 300-osobowy marsz wyruszył spod kościoła Bown Chapel i około 260 jego członków zostało wkrótce zatrzymanych przez policję[105]. Tego samego dnia, podobnie jak wcześniej w Birmingham, około 500 dzieci wyruszyło w drugim marszu; również zostali aresztowani[105]. Ponieważ działania te nie przynosiły oczekiwanego rezultatu, władze SNCC zaprosiły do Selmy Malcolma X, by nakłonił działaczy do nieprzerywania akcji protestacyjnej[104]. Wkrótce potem zapadła decyzja o przeprowadzeniu marszu z Selmy do Montgomery, jednak Martin Luther King był marginalizowany przy jej podejmowaniu[104]. 15 lutego piętnastu kongresmanów zjawiło się w Selmie i odbyło spotkanie z Kingiem, który został zwolniony z aresztu[106]. Podczas rozmów o organizacji marszu, do Kinga dotarły wieści o zabójstwie Malcolma X, z którym pastor raz się spotkał i wymienił poglądami[107].

7 marca z Selmy wyruszyła grupa ponad 500 ludzi, zmierzająca w kierunku Montgomery[107]. Liczący około 87 kilometrów marsz prowadzili Hosea Williams i John Lewis[107]. Po przejściu sześciu skrzyżowań, zostali zatrzymani przez policję i działaczy Ku Klux Klanu i dotkliwie pobici[108]. Media określiły to zdarzenie mianem „krwawej niedzieli” (Bloody Sunday)[108].

Wkrótce potem King ogłosił, pomimo wielu głosów odradzających, że osobiście poprowadzi kolejny marsz[109]. Odbył się on 9 marca, kiedy to zebrało się łącznie około 1400 osób, zarówno czarnych jak i białych[110]. Po pokonaniu kilku przecznic, ponownie zostali zatrzymani, przez urzędnika, który odczytał treść listu sędziego federalnego o nielegalności zgromadzenia[110]. Wówczas ludzie zdecydowali się zawrócić[110].

15 marca Lyndon Johnson wystąpił na sesji Kongresu, gdzie zaapelował do władz Alabamy, by protestujący mieli możliwość przeprowadzenia marszu, a kongresmani uchwalili nowe prawo wyborcze[111]. Wkrótce potem zmobilizował oddziały Gwardii Narodowej i agentów FBI do ochrony działaczy ruchu praw obywatelskich w Selmie[111]. Trzeci marsz rozpoczął się 21 marca i początkowo liczył około 300 osób, jednak z każdym dniem ta liczba rosła[112]. Trwał pięć dni i zakończył się w Montgomery, gdzie King przedstawił gubernatorowi George’owi Wallace’owi petycję dotyczącą żądań równości praw wyborczych[112]. W momencie dotarcia do stolicy stanu, tłum liczył ponad 25 tysięcy demonstrantów. Po zakończeniu marszu, rodzina Kingów powróciła do Atlanty[113].

Sukces tego marszu sprowokował podobne marsze w całym kraju, a także przyspieszył głosowanie nad ustawą o prawie wyborczym[113]. Nowe prawo zostało uchwalone przez Senat 26 maja, a przez Izbę Reprezentantów – 9 lipca[113].

W tym samym roku pastor zabrał głos w sprawie wojny wietnamskiej, której od początku się sprzeciwiał[114]. Przez kolejne lata konsekwentnie nawoływał do zakończenia konfliktu na Półwyspie Indochińskim i krytykował wysyłanie tam amerykańskich żołnierzy[114].

Chicago

[edytuj | edytuj kod]

Jako kolejne miejsce walki o prawa obywatelskie, wybrano Chicago, w którym zamieszkiwała duża liczba Afroamerykanów, pomimo że miasto leży na północy kraju, która wówczas była bardziej liberalna[115]. Obawiano się jednak, że nie sprawdzi się tam strategia biernego oporu, która odniosła sukces na południu[115]. SCLC chciało skoncentrować swoją kampanię na sytuacji socjalnej i społecznej: równość w szkolnictwie, zatrudnieniu i miejscu zamieszkania[116].

Kampanię rozpoczęto pod koniec 1965 roku i nazwano ją „ruch wolności Chicago”[117]. Skupiono się przede wszystkim na poprawie sytuacji mieszkaniowej czarnych, którzy mieszkali w biednych dzielnicach i zmuszeniu władz miejskich do przeprowadzenia remontów domów komunalnych[118]. Ponadto pastor chciał ułatwić dostęp do edukacji i uzyskiwania pożyczek bankowych dla uboższych mieszkańców[119]. Zdecydował, że przez trzy dni w każdym tygodniu będzie mieszkał w getcie chicagowskim, włączając się w ten sposób w akcję protestacyjną[120].

SCLC, ustaliwszy gdzie czarni nie mogli mieszkać, gdyż biali się temu sprzeciwili, planowała demonstracje pod hasłem „wolny wybór miejsca zamieszkania” (open housing)[121]. Akcję rozplanowano na trzy fazy: pierwsza miała zawierać edukację slumsów, druga polegać miała na ulicznych demonstracjach, a trzecią miała być zorganizowana, masowa akcja protestacyjna[122].

W lutym 1966 roku Martin Luther King zorganizował festyn na spotkaniu z członkami rady miejskiej, a następnie zebrał czynsze od mieszkańców i przeznaczył je na remonty[123]. Był z tego powodu ostro krytykowany, gdyż prasa uważała, że pastor złamał prawo, nie oddając pieniędzy właścicielom domów[123]. Z czasem zorientował się, że trudno będzie zorganizować akcję na większą skalę, gdyż średnio zamożni Afroamerykanie nie chcieli brać w niej udziału, bojąc się o swój stan posiadania[124].

W marcu SCLC zorganizowała festiwal, którego celem było zintegrowanie i skonsolidowanie się środowisk czarnych w Chicago[125]. Kolejny etap działań ruchu praw obywatelskich rozpoczął się 10 lipca[126]. Odbył się pięciotysięczny marsz, który zakończył się pod ratuszem miejskim, gdzie King przybił do drzwi listę żądań SCLC, wśród których głównym było wyrównanie potrzeb mieszkaniowych poprzez likwidację slumsów[127]. Odtąd rozpoczęły się codzienne spotkania czarnych, którzy kontynuowali protest[127]. Doprowadziło to do tego, że władze zakręciły dopływ wody do hydrantów publicznych w ubogich dzielnicach, a w odwecie ludność wywołała zamieszki z policją[127]. Burmistrz Chicago usiłował wówczas zdyskredytować Kinga, rozmawiając z prezydentem, z powodu nieopanowania sytuacji w mieście, a także z powodu jego krytyki wojny wietnamskiej[128]. Tego lata zmobilizowano oddziały Gwardii Narodowej do patrolowania kilku większych miast Ameryki[128].

W wyniku takiego obrotu spraw, władze SCLC odbyły naradę, na której zdecydowano, że do odniesienia sukcesu potrzeba zorganizować duży, pokojowy przemarsz ludności z gett przez dzielnice białych[129]. Pierwszy marsz odbył się 29 lipca, kiedy to około 50 demonstrantów zostało otoczonych przez około 1000 oburzonych białych i zmuszonych do powrotu do kościoła[130]. Z podobnym skutkiem zakończyły się marsze 30 i 31 lipca, gdy kilkusetosobowe grupy zostały rozproszone przez tłumy białych, skandujących rasistowskie hasła[131].

Na początku sierpnia niezadowolenie białych znacznie się nasiliło[132]. Władze miejskie chciały jak najszybszego uspokojenia sytuacji, a władze SCLC – jak najszybszego spełnienia żądań równości społeczno-ekonomicznej[132]. W tym celu 14 sierpnia odbyło się spotkanie Kinga z radnymi Chicago[133]. Na czas kilku rund rozmów wstrzymano marsze, jednak ponieważ porozumienia nie udało się wypracować, w drugiej połowie sierpnia pastor zdecydował się przeprowadzić demonstrację przy użyciu samochodów – około 70 aut przejechało przez dzielnice przeznaczone dla białych[134].

Na kolejnym spotkaniu, dzięki mediacji arcybiskupa Johna Cody’ego, wypracowano 10-punktowe ustne porozumienie, na mocy którego miasto miało umożliwić branie kredytów i zakup mieszkania wedle woli kupujących, a także rozszerzyć budownictwo komunalne i zorganizować remonty[134]. Wobec tego, liderzy Konferencji Przywódców Chrześcijańskich Południa przerwali demonstracje[134]. Jednakże 4 września przywódca SNCC w Chicago przeprowadził kolejny marsz, nie respektując porozumienia, ani zasady non-violent[135]. King został posądzony o potajemne przeprowadzenie demonstracji i zdradę[135]. Mimo to pozostał w Chicago do początku 1967 roku, gdzie pracował nad nową książką[136].

Zamach i śmierć

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Zamach na Martina Luthera Kinga.

W lutym 1968 roku w Memphis odbył się protest pracowników zakładów oczyszczania miasta z powodu zbyt niskich zarobków, który został spacyfikowany przez policję[137]. Z tego powodu King przyjechał do miasta 18 marca, a dziesięć dni później zorganizował protest biednych ludzi[138]. Po kolejnej interwencji służb mundurowych pastor opuścił Memphis, jednak postanowił powrócić tam 3 kwietnia[139]. Gdy powrócił, zakwaterował się w motelu Lorraine poza centrum miasta (w pokoju nr 306, na piętrze)[140]. Wieczorem, 4 kwietnia King, Abernathy, James Lawson i Andrew Young przygotowywali się do wyjścia na obiad do pastora Samuela Kylesa[141]. W pewnym momencie laureat Pokojowej Nagrody Nobla powrócił do pokoju by wziąć swój płaszcz i wówczas jego przyjaciele usłyszeli odgłos strzału[141]. Pastor leżał na balkonie z trzycalową raną wlotową w okolicy prawej strony szczęki i szyi[141]. Kula uszkodziła tętnicę szyjną i rdzeń kręgowy, przez co ranny obficie krwawił[141]. Zmarł tego samego dnia w szpitalu[142].

Śledztwo prowadzone przez Federalne Biuro Śledcze wykazało, że pokój domu noclegowego naprzeciwko balkonu, w którym zastrzelono Martina Luthera Kinga był wynajmowany przez uciekiniera z więzienia, Jamesa Earla Raya[143]. Znaleziono tam karabin remington z celownikiem optycznym[143]. Zamachowiec uciekł początkowo do Atlanty, a następnie do Europy, jednak został złapany w Wielkiej Brytanii i ekstradowany do Stanów Zjednoczonych 19 czerwca tego samego roku[144]. Wiosną 1969 roku prokuratorzy stanowi postawili mu zarzut zabójstwa, domagając się kary śmierci[144]. Został skazany na 99 lat więzienia[144].

Siedem lat później sprawa zamachu była rozpatrywana ponownie, tym razem przez Komisję Izby Reprezentantów ds. Zabójstw[144]. Z raportu komisji wynika, że Martin Luther King zginął z ręki Raya, jednak zleceniodawcami mogły być inne osoby, których tożsamości nie udało się ustalić[144]. Zeznania Raya były obiektem wielu kontrowersji, a on sam przez lata pobytu w więzieniu uważał się za niewinnego[144]. Część biografów anglosaskich uważa, że King zginął w wyniku spisku[144].

Życie prywatne

[edytuj | edytuj kod]

Martin Luter King poznał Corettę Scott w trakcie studiów doktoranckich w Bostonie[12]. Była ona córką farmera z Alabamy i studiowała na Antioch College i w bostońskim konwersatorium muzycznym[12]. Pod koniec grudnia 1952 roku oświadczyny pastora zostały przyjęte[145]. 18 czerwca 1953 roku Martin Luther King senior udzielił w Marion ślubu synowi i jego wybrance[146]. Wkrótce potem Coretta Scott przyjęła także chrzest w obrządku baptystów, bowiem wychowana była w rodzinie metodystycznej[146]. Po ukończeniu studiów para powróciła na Południe i osiedliła się w Montgomery[146]. Para doczekała się czwórki dzieci: Yolandy Denise (ur. 1955), Martina Luthera III (ur. 1957), Dextera Scotta (ur. 1961) i Bernice Albertine (ur. 1963)[17].

Już na początku lat 60. nieprzychylna prasa i FBI usiłowały zdyskredytować działalność pastora zarzucając mu niemoralne prowadzenie się[147]. Zarzucano mu, że przebywając poza domem spotykał się w hotelach z wieloma kobietami[147]. Sam King zwierzał się współpracownikom z SCLC, że jest człowiekiem ulegającym pokusom[40].

Nagrody i wyróżnienia

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Martin Luther King Jr.: Revered Civil Rights Leader [online], Biography, 15 stycznia 2024 [dostęp 2024-09-30] (ang.).
  2. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 25-26.
  3. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 25.
  4. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 26.
  5. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 27.
  6. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 29.
  7. ↑ a b c d Rusinowa 2014 ↓, s. 30.
  8. ↑ Certification of Minister's License. The Martin Luther King Jr. Research and Education Institute. [dostęp 2019-03-01]. (ang.).
  9. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 31.
  10. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 32.
  11. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 33.
  12. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 39.
  13. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 44.
  14. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 42.
  15. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 13.
  16. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 17.
  17. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 45.
  18. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 49.
  19. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 55.
  20. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 56.
  21. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 57.
  22. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 59.
  23. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 61.
  24. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 62.
  25. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 65.
  26. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 68.
  27. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 70.
  28. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 71.
  29. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 72.
  30. ↑ Ransby 2003 ↓, s. 186-187.
  31. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 73.
  32. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 74.
  33. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 159.
  34. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 138.
  35. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 139.
  36. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 140.
  37. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 161.
  38. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 162.
  39. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 150.
  40. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 156.
  41. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 173.
  42. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 174.
  43. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 184.
  44. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 185.
  45. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 187.
  46. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 188.
  47. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 189.
  48. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 192.
  49. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 193.
  50. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 194.
  51. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 195.
  52. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 196.
  53. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 199.
  54. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 202.
  55. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 203.
  56. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 207.
  57. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 209.
  58. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 210.
  59. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 212.
  60. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 214.
  61. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 220.
  62. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 221.
  63. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 223.
  64. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 226.
  65. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 229.
  66. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 230.
  67. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 232.
  68. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 235.
  69. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 237.
  70. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 241.
  71. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 243.
  72. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 245.
  73. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 246.
  74. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 247.
  75. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 250.
  76. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 251.
  77. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 252.
  78. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 253.
  79. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 277.
  80. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 279.
  81. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 283.
  82. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 284.
  83. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 285.
  84. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 288.
  85. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 292.
  86. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 293.
  87. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 294.
  88. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 296.
  89. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 297.
  90. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 317.
  91. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 320.
  92. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 321.
  93. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 322.
  94. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 323.
  95. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 325.
  96. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 327.
  97. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 335.
  98. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 336.
  99. ↑ a b c d Rusinowa 2014 ↓, s. 338.
  100. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 340.
  101. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 342.
  102. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 345.
  103. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 346.
  104. ↑ a b c d e Rusinowa 2014 ↓, s. 348.
  105. ↑ a b c d Rusinowa 2014 ↓, s. 349.
  106. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 353.
  107. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 354.
  108. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 355.
  109. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 356.
  110. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 357.
  111. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 359.
  112. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 361.
  113. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 362.
  114. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 437.
  115. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 384.
  116. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 385.
  117. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 389.
  118. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 388.
  119. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 390.
  120. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 396.
  121. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 398.
  122. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 399.
  123. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 400.
  124. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 401.
  125. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 402.
  126. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 405.
  127. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 406.
  128. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 407.
  129. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 408.
  130. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 409.
  131. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 410.
  132. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 411.
  133. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 413.
  134. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 415.
  135. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 416.
  136. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 419.
  137. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 470-471.
  138. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 471.
  139. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 472, 474.
  140. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 474.
  141. ↑ a b c d Rusinowa 2014 ↓, s. 475.
  142. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 476.
  143. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 479.
  144. ↑ a b c d e f g Rusinowa 2014 ↓, s. 480.
  145. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 40.
  146. ↑ a b c Rusinowa 2014 ↓, s. 41.
  147. ↑ a b Rusinowa 2014 ↓, s. 155.
  148. ↑ Man of the Year. Time. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
  149. ↑ Martin Luther King Jr. – Facts. Nobel Media AB 2013. [dostęp 2013-10-20]. (ang.).
  150. ↑ PPFA Margaret Sanger Award Winners. Planned Parenthood. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
  151. ↑ Grammy Awards 1971. Award shows. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
  152. ↑ Presidential Medal of Freedom Remarks on Presenting the Medal to Dr. Jonas E. Salk and to Martin Luther King Jr.. The American Presidency Project. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
  153. ↑ Rusinowa 2014 ↓, s. 489.
  154. ↑ Congressional Gold Medal Recipients. United States House of Representatives. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).
  155. ↑ The Order of the Companions of O.R. Tambo. The Presidency Republic of South Africa. [dostęp 2019-05-12]. (ang.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Izabella Rusinowa: Martin Luther King Jr. 1929–1968. Pułtusk–Warszawa: ASPRA-JR, 2014. ISBN 978-83-7545-518-2. (pol.).
  • Barbara Ransby: Ella Baker and the Black Freedom Movement : a radical democratic vision. Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2003. ISBN 0-8078-6270-3. (ang.).
Laureaci Pokojowej Nagrody Nobla
XX wiek
XXI wiek

Nobel

Ludzie roku tygodnika „Time”
XX wiek
XXI wiek
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Martin_Luther_King&oldid=75031619”