Republika radziecka

Republiki radzieckie – twory państwowe odwołujące się do ideologii leninizmu, powoływane w końcu pierwszej wojny światowej i wkrótce po jej zakończeniu. Republiki powstawały samorzutnie (poza granicami Imperium Rosyjskiego przed 1917), lub jako państwa marionetkowe, z inspiracji Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików), lub w konsekwencji agresji Armii Czerwonej.

Republiki radzieckie tworzone były także w latach późniejszych jako jednostki podziału administracyjnego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w wyniku podbojów nowych ziem (państw) lub reorganizacji władz istniejących wcześniej jednostek terytorialnych.

Republiki radzieckie 1917-1922

W okresie 1917–1922 powstały m.in. następujące republiki:

1917

• Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka
• Ukraińska Ludowa Republika Rad – istniejąca wyłącznie w 1918
• Doniecko-Krzyworoska Republika Radziecka – istniejąca wyłącznie w 1918

1918

• Dońska Republika Radziecka – istniejąca wyłącznie w 1918
• Kubańska Republika Radziecka – istniejąca wyłącznie w 1918
• Kubańsko-Czarnomorska Republika Radziecka – istniejąca wyłącznie w 1918
• Północnokaukaska Republika Radziecka – istniejąca wyłącznie w 1918
• Odeska Republika Radziecka – istniejąca wyłącznie w 1918
• Radziecka Socjalistyczna Republika Taurydy – istniejąca wyłącznie w 1918

1919

• Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Litewsko-Białoruska Socjalistyczna Republika Rad – istniejąca wyłącznie w 1919

1920

• Galicyjska Socjalistyczna Republika Rad – istniejąca wyłącznie w 1920
• Armeńska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Bucharska Ludowa Republika Radziecka – istniejąca do 1925
• Republika Dalekiego Wschodu – istniejąca do 1922
• Chorezmijska Ludowa Republika Radziecka – istniejąca do 1925
• Nachiczewańska Socjalistyczna Republika Radziecka – istniejąca do 1923

1921

• Abchaska Socjalistyczna Republika Radziecka – istniejąca do 1931
• Gruzińska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Tuwińska Republika Ludowa – istniejąca do 1944

1922

• Federacyjny Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich Zakaukazia, który jeszcze w 1922 roku przyjął nazwę Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka

W 1918 istniała w zalążku Fińska Socjalistyczna Republika Robotnicza podczas wojny domowej w Finlandii.

W 1920 roku, w trakcie wojny polsko-bolszewickiej, przygotowywane było powołanie republiki radzieckiej pod nazwą Polska Socjalistyczna Republika Rad.

Republiki radzieckie poza imperium Rosyjskim

Większość republik radzieckich powstała na terytorium byłego Imperium Rosyjskiego. Jednak analogiczne państwa powstawały także w wyniku działań rewolucyjnych na terenie państw Europy środkowej i zachodniej:

• Alzacka Republika Rad – istniejąca wyłącznie w 1918
• Bawarska Republika Rad – istniejąca wyłącznie w 1919
• Bremeńska Republika Rad – istniejąca wyłącznie w 1919
• Besarabska Socjalistyczna Republika Radziecka – 1919–1920
• Słowacka Republika Rad – istniejąca wyłącznie w 1919
• Węgierska Republika Rad – istniejąca wyłącznie w 1919

Podjęto także próbę powołania Radzieckiej Republiki Iranu – ruch partyzancki Dżangalije wspierany przez wojska radzieckie ustanowił efemeryczną republikę, która istniała w latach 1920–1921.

Powstanie ZSRR

30 grudnia 1922 na mocy traktatu założycielskiego ZSRR ustanowiony został Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, którego sygnatariuszami były:

• Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka
• Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka
• Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka

Od momentu ustanowienia ZSRR przez republikę radziecką rozumie się podmioty wchodzące w skład tego związku – zarówno republiki związkowe, jak i wchodzące w ich skład autonomiczne republiki radzieckie.

II wojna światowa

Po pakcie Ribbentrop-Mołotow do ZSRR przyłączono państwa lub części państw, i ustanowiono republiki:

• Karelo-Fińska SRR – marzec 1940, jako pozostałość marionetkowej Fińskiej Republiki Demokratycznej po wojnie zimowej (istniejąca do 1956)
• Estońska SRR – po okupacji przez Armię Czerwoną Republiki Estonii w czerwcu 1940 i aneksji przez ZSRR w sierpniu 1940
• Litewska SRR – po okupacji przez Armię Czerwoną Republiki Litwy w czerwcu 1940 i aneksji przez ZSRR w sierpniu 1940
• Łotewska SRR – po okupacji przez Armię Czerwoną Republiki Łotwy w czerwcu 1940 i aneksji przez ZSRR w sierpniu 1940
• Mołdawska SRR – po aneksji Besarabii przez ZSRR w konsekwencji ultimatum wobec Rumunii w czerwcu 1940

Rozwiązanie ZSRR

W trakcie rozpadu ZSRR, od 1988 roku kolejne republiki związkowe ZSRR ogłaszały niepodległość. Na mocy Porozumienia białowieskiego (8 grudnia 1991) Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich przestał istnieć, a w ciągu kolejnych miesięcy wszystkie republiki wchodzące wcześniej w skład ZSRR (w tym jako autonomiczne republiki radzieckie) usunęły nazwę „radziecka” ze swoich nazw.