Przejdź do zawartości

Kresy Wschodnie: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Nie podano opisu zmian
Linia 8: Linia 8:


== Pochodzenie i znaczenie nazwy ==
== Pochodzenie i znaczenie nazwy ==
Zakres znaczenia terminu „kresy” ulegał zmianom na przestrzeni dziejów. W XVII i XVIII wieku nazwa własna „Kresy” (wielką literą) oznaczała wąski pas ziem pogranicznych (zwanych „ukrainnymi”) w południowo-wschodniej części [[I Rzeczpospolita|Rzeczypospolitej]]{{r|a}}. Po wojnach z Rosją i Turcją w XVII wieku utracone ziemie wysunięte najdalej na wschód i południowy wschód nazywano jednak raczej łacińskim terminem „avulsa” – ziemie oderwane, których odzyskanie uważano za oczywisty polityczny obowiązek{{r|h}}. Samo pojęcie „kresy” we współczesnym rozumieniu pojawiło się w latach 50. XIX wieku, wprowadzone przez [[Wincenty Pol|Wincentego Pola]] w wydanej w 1854 roku rapsodii rycerskiej ''Mohort''. Zostało ono tam użyte w znaczeniu staropolskim jako określenie żyjącego własnym rytmem odległego pogranicza. Niedługo potem nabrało szerszego znaczenia pod względem geograficznym – oznaczało południowo-wschodnie ziemie dawnej Rzeczypospolitej, utracone w wyniku zaborów na rzecz [[Imperium Rosyjskie]]go, w nomenklaturze rosyjskiej nazywane „guberniami południowo-zachodnimi” lub „Krajem Południowo-Zachodnim”{{r|a}}. W XIX wieku cały obszar [[zabór rosyjski|zaboru rosyjskiego]], który nie wszedł w skład [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Polskiego]], w polskiej kulturze powszechnie nazywano „[[Ziemie zabrane|ziemiami zabranymi]]”{{r|x}}.
Zakres znaczenia terminu „kresy” ulegał zmianom na przestrzeni dziejów. W XVII i XVIII wieku nazwa własna „Kresy” (wielką literą) oznaczała wąski pas ziem pogranicznych (zwanych „ukrainnymi”) w południowo-wschodniej części [[I Rzeczpospolita|Rzeczypospolitej]]{{r|a}}. Po wojnach z Rosją i Turcją w XVII wieku utracone ziemie wysunięte najdalej na wschód i południowy wschód nazywano jednak raczej łacińskim terminem „avulsa” – ziemie oderwane, których odzyskanie uważano za oczywisty polityczny obowiązek{{r|h}}. Samo pojęcie „kresy” we współczesnym rozumieniu pojawiło się w latach 50. XIX wieku, wprowadzone przez [[Wincenty Pol|Wincentego Pola]] w wydanej w 1854 roku rapsodii rycerskiej ''Mohort''. Zostało ono tam użyte w znaczeniu staropolskim jako określenie żyjącego własnym rytmem odległego pogranicza. Niedługo potem nabrało szerszego znaczenia pod względem geograficznym – oznaczało południowo-wschodnie ziemie dawnej Rzeczypospolitej, utracone w wyniku zaborów na rzecz [[Imperium Rosyjskie]]go, w nomenklaturze rosyjskiej nazywane „guberniami południowo-zachodnimi” lub „Krajem Południowo-Zachodnim”{{r|a}}. W XIX wieku cały obszar [[zabór rosyjski|zaboru rosyjskiego]], który nie wszedł w skład [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Polskiego]], w polskiej kulturze powszechnie nazywano „[[Ziemie zabrane|ziemiami zabranymi]]”.


[[Plik:Mapa rozsiedlenia ludności polskiej z uwzględnieniem spisów z 1916 roku.jpg|mały|Mapa rozsiedlenia ludności polskiej z uwzględnieniem spisów z 1916 roku. Odsetek ludności polskiej w powiatach]]
[[Plik:Mapa rozsiedlenia ludności polskiej z uwzględnieniem spisów z 1916 roku.jpg|mały|Mapa rozsiedlenia ludności polskiej z uwzględnieniem spisów z 1916 roku. Odsetek ludności polskiej w powiatach]]
Linia 29: Linia 29:


== Kresy w znaczeniach innych niż geograficzne ==
== Kresy w znaczeniach innych niż geograficzne ==
Zdaniem prof. [[Andrzej Nowak (historyk)|Andrzeja Nowaka]] termin „kresy” może mieć sens nie tylko przestrzenny, ale także czasowy – jako kres istnienia polskiej kultury i tożsamości na ziemiach, które znalazły się poza granicami Polski. Pod wpływem depolonizacyjnej polityki zaborców, ale także w wyniku konkurencji ze strony umacniającej się świadomości narodowej Litwinów, Ukraińców i w końcu Białorusinów, kultura polska stopniowo traciła swoją pozycję i siłę, ulegała ciągłemu regresowi{{r|i}}. Prof. [[Zbigniew Śleszyński]] określenia „kresy” używa także w kontekście „kresu pamięci” – wymazania z polskiej pamięci zbiorowej dziedzictwa ziem wschodnich{{r|e}}. Według niego, Kresy są także subiektywnym, metafizycznym światem wspomnień i uczuć osób, które je odwiedzają lub na różny sposób doświadczają – ''nie ma jednych Kresów, są Kresy każdego z nas''{{r|f}}.
Zdaniem prof. [[Andrzej Nowak (historyk)|Andrzeja Nowaka]] termin „kresy” może mieć sens nie tylko przestrzenny, ale także czasowy – jako kres istnienia polskiej kultury i tożsamości na ziemiach, które znalazły się poza granicami Polski{{r|h}}. Pod wpływem depolonizacyjnej polityki zaborców, ale także w wyniku konkurencji ze strony umacniającej się świadomości narodowej Litwinów, Ukraińców i w końcu Białorusinów, kultura polska stopniowo traciła swoją pozycję i siłę, ulegała ciągłemu regresowi{{r|i}}. Prof. [[Zbigniew Śleszyński]] określenia „kresy” używa także w kontekście „kresu pamięci” – wymazania z polskiej pamięci zbiorowej dziedzictwa ziem wschodnich{{r|e}}. Według niego, Kresy są także subiektywnym, metafizycznym światem wspomnień i uczuć osób, które je odwiedzają lub na różny sposób doświadczają – ''nie ma jednych Kresów, są Kresy każdego z nas''{{r|f}}.


== Kresy 1918-1939 ==
== Kresy 1918-1939 ==
Linia 202: Linia 202:
[[Plik:Tablica obroncom ludności kresów.png|mały|Tablica „Obrońcom ludności polskiej Kresów Południowo-Wschodnich”, [[Warszawa]]]]
[[Plik:Tablica obroncom ludności kresów.png|mały|Tablica „Obrońcom ludności polskiej Kresów Południowo-Wschodnich”, [[Warszawa]]]]
[[Plik:Kresy pamiętamy - sticker art.JPG|mały|[[Wlepka]], [[Sulejówek]], lipiec 2013]]
[[Plik:Kresy pamiętamy - sticker art.JPG|mały|[[Wlepka]], [[Sulejówek]], lipiec 2013]]
Według [[kwestionariusz|badania]] [[opinia publiczna|opinii publicznej]] przeprowadzonego w 2007 roku przez [[TNS Polska|Instytut Pentor]] dla tygodnika „[[Wprost]]”, 52,2% obywateli Polski uważa Kresy Wschodnie z [[Wilno|Wilnem]] i [[Lwów|Lwowem]] za ziemie polskie, w tym 51% badanych w wieku poniżej 29 lat (wychowanych po 1989){{r|i}}.
Według [[kwestionariusz|badania]] [[opinia publiczna|opinii publicznej]] przeprowadzonego w 2007 roku przez [[TNS Polska|Instytut Pentor]] dla tygodnika „[[Wprost]]”, 52,2% obywateli Polski uważa Kresy Wschodnie z [[Wilno|Wilnem]] i [[Lwów|Lwowem]] za ziemie polskie, w tym 51% badanych w wieku poniżej 29 lat (wychowanych po 1989){{r|x}}.


[[Plik:Ruskie.jpg|thumb|Tradycja Kresów – [[Pierogi ruskie]] ''gotowane'', okraszone przysmażoną na tłuszczu cebulą]]
[[Plik:Ruskie.jpg|thumb|Tradycja Kresów – [[Pierogi ruskie]] ''gotowane'', okraszone przysmażoną na tłuszczu cebulą]]
Linia 324: Linia 324:
<ref name=h>{{odn|ref=nie|Nowak|2011|s=8}}.</ref>
<ref name=h>{{odn|ref=nie|Nowak|2011|s=8}}.</ref>
<ref name=i>{{odn|ref=nie|Nowak|2011|s=9}}.</ref>
<ref name=i>{{odn|ref=nie|Nowak|2011|s=9}}.</ref>
<ref name=i>{{odn|ref=nie|Nowak|2011|s=10}}.</ref>
<ref name=j>{{odn|ref=nie|''Беларуская…''|1999|s=541}}.</ref>
<ref name=j>{{odn|ref=nie|''Беларуская…''|1999|s=541}}.</ref>
<ref name=k>{{odn|ref=nie|Szumski|2010|s=10}}.</ref>
<ref name=k>{{odn|ref=nie|Szumski|2010|s=10}}.</ref>

Wersja z 00:10, 8 cze 2016

Ten artykuł dotyczy wschodniego obszaru dawnej Rzeczypospolitej. Zobacz też: Kresy Zachodnie i Kresy.
Rzeczpospolita przed 1660 rokiem; Kresy w ówczesnym rozumieniu znajdowały się w prawym dolnym krańcu mapy
Wincenty Pol – twórca pojęcia kresów we współczesnym rozumieniu

Kresy[1][2] lub Kresy Wschodnie[2] – wschodnie pogranicze dawnej Polski, funkcjonujące w okresie międzywojennym i dawniej jako część polskiego terytorium państwowego, a obecnie stanowiące fragmenty obszarów państwowych Ukrainy, Białorusi i Litwy.

Termin kresy wschodnie jest pojęciem wielowarstwowym, zarówno geograficzno-politycznym, jak i historycznym, socjologicznym, kulturowym i literackim. Stanowi element polskiej narracji historyczno-politycznej i bywa wykorzystywany propagandowo, będąc jednocześnie źródłem mitologii i pamięci historycznej. Termin ten stanowi element polskiego dyskursu historycznego, równocześnie odnosząc się do terenów zamieszkiwanych przez różne grupy narodowe i etniczne (Polaków, Ukraińców, Białorusinów, Litwinów, Żydów, Niemców i innych). Z tej przyczyny postrzegany jest przez część badaczy jako jednostronnie wyrażający wyłącznie polską optykę i pamięć. Funkcjonując w polskim obiegu, pojęcie kresów stanowi źródło narracji historycznych i kulturowych, rozumiany bywa też jako obszar polskiej „swojskości”, bywa synonimem „małej ojczyzny” Polaków poddanych wysiedleniom po II wojnie światowej z terenów, które na skutek zmian granic znalazły się poza Polską[1][3][4].

Pochodzenie i znaczenie nazwy

Zakres znaczenia terminu „kresy” ulegał zmianom na przestrzeni dziejów. W XVII i XVIII wieku nazwa własna „Kresy” (wielką literą) oznaczała wąski pas ziem pogranicznych (zwanych „ukrainnymi”) w południowo-wschodniej części Rzeczypospolitej[1]. Po wojnach z Rosją i Turcją w XVII wieku utracone ziemie wysunięte najdalej na wschód i południowy wschód nazywano jednak raczej łacińskim terminem „avulsa” – ziemie oderwane, których odzyskanie uważano za oczywisty polityczny obowiązek[5]. Samo pojęcie „kresy” we współczesnym rozumieniu pojawiło się w latach 50. XIX wieku, wprowadzone przez Wincentego Pola w wydanej w 1854 roku rapsodii rycerskiej Mohort. Zostało ono tam użyte w znaczeniu staropolskim jako określenie żyjącego własnym rytmem odległego pogranicza. Niedługo potem nabrało szerszego znaczenia pod względem geograficznym – oznaczało południowo-wschodnie ziemie dawnej Rzeczypospolitej, utracone w wyniku zaborów na rzecz Imperium Rosyjskiego, w nomenklaturze rosyjskiej nazywane „guberniami południowo-zachodnimi” lub „Krajem Południowo-Zachodnim”[1]. W XIX wieku cały obszar zaboru rosyjskiego, który nie wszedł w skład Królestwa Polskiego, w polskiej kulturze powszechnie nazywano „ziemiami zabranymi”.

Mapa rozsiedlenia ludności polskiej z uwzględnieniem spisów z 1916 roku. Odsetek ludności polskiej w powiatach
Ludność Rzeczypospolitej z językiem ojczystym polskim według spisu statystycznego z 1931 roku

Na początku XX wieku, a przede wszystkim w okresie II Rzeczypospolitej termin „Kresy” ponownie zaczęto pisać wielką literą, a jego znaczenie uległo rozszerzeniu na obszary wchodzące w przeszłości w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz wschodnią Galicję. W tym czasie Lwów i Wilno uznano za główne miasta kresowe. Po traktacie ryskim 1921 roku pojawiło się pojęcie „Kresy Utracone” (zwane także „Kresami Zewnętrznymi” lub „Kresami Dalszymi”), przez które rozumiano ziemie dawnej Rzeczypospolitej, które na mocy traktatu weszły w skład ZSRR. Odpowiednio, „Kresami Wewnętrznymi” lub po prostu „Kresami” stały się ziemie położne między wschodnią granicą II Rzeczypospolitej i linią rzeki Bug[1].

Po II wojnie światowej i w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej termin „Kresy” został wyeliminowany ze słownika polskich pojęć narodowych. W wyniku polityki podporządkowanych Związkowi Radzieckiemu polskich władz komunistycznych, był on w praktyce słowem zakazanym[6]. W polskiej historiografii powszechnie stosowano wówczas określenia pochodzące z terminologii radzieckiej – „Zachodnia Białoruś” i „Zachodnia Ukraina”. Po zmianach ustrojowych na początku lat 90. XX wieku polska historiografia odzyskała swobodę posługiwania się terminem „Kresy”, jednocześnie jednak poszukiwano nowego, bardziej neutralnego określenia, które byłoby akceptowalne dla historyków z państw na wschód od Polski. Popularne stały się wówczas nazwy zaproponowane w 1993 roku przez Jana Jerzego Milewskiego: „ziemie północno-wschodnie II Rzeczypospolitej” zamiast „Zachodniej Białorusi” i odpowiednio „ziemie południowo-wschodnie II Rzeczypospolitej” zamiast „Zachodniej Ukrainy”[7]. Ich zwolennikiem był także Tomasz Strzembosz, zdaniem którego nie były to żadne „kresy”, obrzeża państwa polskiego, ale jego centrum[8]. Jednak nowe określenia nie spotkały się z akceptacją m.in. na Białorusi[9]. Na początku XXI wieku wielu polskich historyków nadal chętnie posługuje się terminami „Kresy” i „Kresy Wschodnie”[2][10].

Różnorodność kulturowa

Na kresach południowo-wschodnich nie występowały wyraźne lub trwałe granice polityczne, kulturowe czy etniczne. Były one obszarem wzajemnego przenikania kultur cechujących się pokrewieństwem językowym i wspólnym pochodzeniem[1]. Ogólnie na kresach krzyżowały się różne uwarunkowania polityczne, społeczne i kulturalne, co w długiej perspektywie mogło prowadzić do współpracy i przenikania, lub też do konfliktów i wzajemnej izolacji poszczególnych zamieszkujących je grup[2]. Sąsiedztwo bywało czynnikiem zarówno integrującym, jak i dezintegrującym[11]. Bliskość geograficzna sprzyjała czasem konfrontacji politycznej, kulturalnej i gospodarczej pomiędzy grupami, w zależności od stopnia ich samoidentyfikacji[2]. Szczególnie objawiło się to w XX wieku, gdy kresy stały się areną silnych tendencji nacjonalistycznych, na które nałożyły się uprzedzenia, stereotypy, brak wzajemnej wiedzy i wartościowanie się nawzajem przez poszczególne grupy. Na tę różnorodność nałożyło się doświadczenie ideologii komunizmu, na które zareagowano w różny sposób. Polacy odnieśli się do niej w większości negatywnie, podczas gdy Białorusini w dużym stopniu zaakceptowali ją jako swoją i włączyli w proces kształtowania się ich tożsamości narodowej[11].

Kresy w polskiej świadomości narodowej

Henryk Sienkiewicz – popularyzator mitu polskiego etosu rycerskiego na wschodzie

W świadomości Polaków kresy były określoną rzeczywistością przypominającą dni chwały i potęgi, ale także klęski i męczeństwa. Zostały one utrwalone w micie kształtowanym głównie przez literaturę od XVII wieku, zgodnie z którym był to obszar stanowiący szkołę polskiego rycerstwa i jego etosu. Tematem największych pochwał i mitologizacji stały się przewagi polskich rycerzy, odnoszone podczas nieustających na tym obszarze wojen[1] – walk toczonych na „przedmurzu”[10]. Ideologizowano ich i przedstawiano na wzór antycznych herosów[1]. Czynił tak między innymi polski pisarz Henryk Sienkiewicz[10]. Na kształtowanie się w polskiej kulturze poczucia straty miała także twórczość poetów romantycznych pochodzących z dawnych wschodnich ziem Rzeczypospolitej – Adama Mickiewicza z Nowogródka i Juliusza Słowackiego z Krzemieńca[12]. Przyczyniało się to do powstania w polskiej myśli politycznej i szerzej, w polskiej świadomości narodowej, idei jedności tych obszarów z całą Polską[1] i integrowania tamtejszych kultur z polską kulturą[6]. Zwolennicy tej idei uważali kresy za miejsce wielkiej, nie ukończonej cywilizacyjnej pracy. W polskiej kulturze postrzegano jednak ten obszar także jako scenerię międzycywilizacyjnego spotkania[10]. W okresie II Rzeczypospolitej idea Kresów była bardzo popularna i miała dużą siłę oddziaływania. Istniało w tym okresie wiele organizacji posiadających słowo „Kresy” w swojej nazwie[6].

Obecnie pojęcie kresów nadal jest mocno zakorzenione w polskiej kulturze[2]. Kresy sprzed II wojny światowej często przedstawiane są w kontekście sentymentalnym i wspomnieniowym, jako „kraj lat dziecinnych” i raj utracony. Natomiast kresy czasów II wojny światowej i późniejszych to w kulturze polskiej przede wszystkim doświadczenie tragedii; miejsce, w których polskość stała się ofiarą zbrodni[10]. Zdaniem prof. Wojciecha Śleszyńskiego, Kresy Wschodnie w znacznym stopniu uległy już wymazaniu z polskiej pamięci zbiorowej. Według niego jest to skutek wieloletniej polityki władz komunistycznych, obecnego ukierunkowania Polski na Unię Europejską i jej oddalania się od Białorusi. Prowadzi to do obrastania Kresów coraz większym mitem, które straciły swój rzeczywisty obraz, stając się w oczach Polaków dzikim, postkomunistycznym obszarem Europy[11]. Skutkiem tego ma być coraz słabsze rozumienie w Polsce procesów politycznych i społecznych, które zachodzą na Białorusi, Litwie i Ukrainie[13].

Kresy południowe, północne i zachodnie

Określenia „kresy” używano także wobec innych terytoriów niż ziemie na wschód od centrum Polski. Jan Ludwik Popławski identyfikował z kresami wszystkie polskie ziemie pograniczne. Od 2 połowy XIX wieku, przede wszystkim w okresie nasilenia germanizacji, w polskiej publicystyce politycznej zaczęto stosować pojęcie kresów do ziem historycznie polskich znajdujących się w składzie Królestwa Prus (kresy zachodnie, kresy północne), choć w tym przypadku częściej posługiwano się terminem „pogranicze”. Pojęcia „Kresy Zachodnie” szczególnie często używała publicystyka Narodowej Demokracji. Obejmowały one zwykle jej zdaniem Górny Śląsk, Śląsk Opolski i Pomorze, a według niektórych publicystów ziemie sięgające rzek Odra i Nysa. W okresie II Rzeczypospolitej terminu „kresy” używano również ze względów politycznych na określenie różnych innych terenów spornych, np. Spisza i Orawy („Kresy Południowe”) oraz pogranicza białorusko-litewsko-polskiego[6].

Kresy w znaczeniach innych niż geograficzne

Zdaniem prof. Andrzeja Nowaka termin „kresy” może mieć sens nie tylko przestrzenny, ale także czasowy – jako kres istnienia polskiej kultury i tożsamości na ziemiach, które znalazły się poza granicami Polski[5]. Pod wpływem depolonizacyjnej polityki zaborców, ale także w wyniku konkurencji ze strony umacniającej się świadomości narodowej Litwinów, Ukraińców i w końcu Białorusinów, kultura polska stopniowo traciła swoją pozycję i siłę, ulegała ciągłemu regresowi[12]. Prof. Zbigniew Śleszyński określenia „kresy” używa także w kontekście „kresu pamięci” – wymazania z polskiej pamięci zbiorowej dziedzictwa ziem wschodnich[13]. Według niego, Kresy są także subiektywnym, metafizycznym światem wspomnień i uczuć osób, które je odwiedzają lub na różny sposób doświadczają – nie ma jednych Kresów, są Kresy każdego z nas[14].

Kresy 1918-1939

W maju 1919 roku Związek Sejmowy Ludowo-Narodowy przedłożył w sejmie wniosek nagły w sprawie zapewnienia autonomii Galicji Wschodniej. Działo się to w momencie, kiedy Armia Czerwona doszła do Zbrucza, a kiedy nie podpisano jeszcze traktatu wersalskiego, i mocarstwa zachodnie nie podjęły jeszcze decyzji „o zezwoleniu Polsce zajęcia Galicji po Zbrucz”. Pod wnioskiem podpisali się: Aleksander Skarbek, Stanisław Głąbiński, Marian Seyda, Edward Dubanowicz, Stanisław Grabski, Wojciech Korfanty, Jan Zamorski, Witold Teofil Staniszkis, Aleksander Dębski i inni[15]. Kiedy sytuacja polityczna zmieniła się na korzyść Polski, wniosek został wycofany, a jego autorzy zadeklarowali się jako zwolennicy asymilacji narodowej[16].

Po podpisaniu traktatu ryskiego w 1921 roku, który m.in. ustalał przebieg nowej polskiej granicy, na wschód od ówczesnej granicy pozostało większość ziem odebranych Polsce jeszcze za czasów II rozbioru i ziemie zajęte przez Rosję w I rozbiorze. Na terenach tych pozostała liczna społeczność polska, szacowana na 1,2 miliona[17] do 2 milionów[18] Polaków. Kolejne ponad 100 tysięcy Polaków wyemigrowało w granice II Rzeczypospolitej ze wschodu, byli to głównie ziemianie i inteligencja.

Rosja sowiecka wobec polskiej społeczności pozostałej na wschód od Zbrucza początkowo zorganizowała akcję polegającą na uczynieniu z Polaka wzorcowego obywatela sowieckiego. Ku temu zmierzała wprowadzona autonomia i pozorowana szeroka swoboda w polskich okręgach narodowościowych, Marchlewszczyźnie i Dzierżyńszczyźnie. Zsowietyzowaną społeczność polską planowano w wykorzystać jako element destabilizacyjny wobec II Rzeczypospolitej[19][20][21]. Jednymi z większych miast o charakterze polskim były wówczas Mińsk i Żytomierz. Z biegiem czasu oczywistym stało się, że Polacy nie byli podatni na wyczekiwaną przez Sowietów zmianę swojej mentalności. Wtenczas postanowiono rozwiązać kwestię polską na obszarze ZSRR inną metodą, a mianowicie poprzez całkowitą eksterminację Polaków. Okręgi narodowościowe zostały zlikwidowane w latach trzydziestych XX wieku. Szacuje się, że podczas rozpętanej czystki etnicznej co najmniej 111 tysięcy Polaków zostało wymordowanych, prawie 29 tysięcy skazano na pobyt w obozach koncentracyjnych w strukturach Gułagu, a ponad 100 tysięcy deportowano m.in. do Kazachstanu, na Syberię, w rejony Charkowa i Dniepropietrowska.

 Osobny artykuł: Operacja polska NKWD.

Kresy w czasie II wojny światowej i po niej

Po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 roku obszar kresów wchodzący do tej pory w skład II Rzeczypospolitej znalazł się pod okupacją radziecką, a po ataku Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 roku – pod okupacją niemiecką. Na terenie kresów nastąpiło wówczas bardzo duże nasilenie konfliktów narodowościowych, które przybrały charakter czystek etnicznych. Konflikt dotyczył przede wszystkim relacji między ludnością polską i ludnością ukraińską na Wołyniu i we wschodniej Galicji. Po II wojnie światowej wschodnia granica Polski została ustalona na rzece Bug, w wyniku czego obszary nazywane kresami znalazły się poza jej terytorium[6].

Od 1939 Kresy Wschodnie były okupowane przez ZSRR i Litwę, od 1941 przez III Rzeszę, od 1944 ponownie przez ZSRR. Aneksja terytorium Polski została zaakceptowana przez Wielką Brytanię i USA podczas konferencji teherańskiej oraz jałtańskiej. Po konferencji jałtańskiej (4–11 lutego 1945), wyłoniony w konsekwencji jej ustaleń Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisał 16 sierpnia 1945 umowę z ZSRR, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski, w oparciu o porozumienie o granicy zawarte pomiędzy PKWN i rządem ZSRR 27 lipca 1944. W konsekwencji Kresy Wschodnie zostały odłączone od Polski i wcielone do republik związkowych ZSRR: Białoruskiej SRR, Litewskiej SRR i Ukraińskiej SRR[22].

Decyzje w sprawie zmian granic Polski przez Wielką Brytanię, ZSRR i USA podjęte bez zgody Rządu RP na uchodźstwie były pogwałceniem zasad Karty Atlantyckiej i polsko-brytyjskiej umowy sojuszniczej.

Rząd RP na uchodźstwie do końca swej politycznej misji formalnie nie uznał oderwania Kresów od Polski. Na emigracji funkcjonowały liczne organizacje kresowe, m.in. Związek Ziem Północno-Wschodnich RP (1942-1972), Związek Ziem Południowo-Wschodnich RP (1943-1970), Związek Ziem Wschodnich RP (utworzony w 1955), Koło Lwowian w Londynie (utworzone w 1960), Koło Lwowian w Sztokholmie, Związek Żołnierzy Kresowych w Niemczech, Koło Kijowian, Koło Samborzan, Koło Drohobyczan, Związek Miłośników Wilna im. Króla Zygmunta Augusta w Chicago, Związek Ziem Wschodnich w Melbourne. Kresowiacy od 1949 r. mieli swoją reprezentację w emigracyjnym "parlamencie" - w Radzie Narodowej RP/ Radzie Rzeczypospolitej działacze kresowi skupiali się w Klubie Ziem Wschodnich. Wydawano czasopisma związane z Kresami (m. in. w l. 1946-1950 tygodnik "Lwów i Wilno")[23]. Do najbardziej znanych emigracyjnych działaczy kresowych zaliczali się m.in: Stanisław Mackiewicz, Józef Godlewski, Stefan Tyszkiewicz, Kazimierz Okulicz, Adam Treszka.

Linia Curzona i zmiany terytorium Polski, 1945
 Osobny artykuł: Rzeź wołyńska.
 Osobny artykuł: Czystka etniczna w Małopolsce Wschodniej.
 Osobny artykuł: Wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich 1944-1946.
 Osobny artykuł: Wysiedlenie Ukraińców z RP do ZSRR 1944-1946.
 Osobny artykuł: Wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich 1955-1959.
 Osobny artykuł: Mienie zabużańskie.
 Osobny artykuł: Wysiedlenie Polaków ze Lwowa.

Demografia

Plik:Bevölkerungsverteilung Ostmitteleuropa um 1918.jpg
Zasięg języka polskiego 1918

Ludność według deklarowanej narodowości 1921

Województwo Ludność [tys.] Polacy [%] Żydzi [%] Inne słowiańskie [%] Pozostali [%]
wileńskie (*) – – – –
nowogródzkie 800,8 54 7 39 Białorusini 1
poleskie 879,4 25 17 42 Białorusini/„tutejsi” 16
wołyńskie 1437,6 Ukraińcy
tarnopolskie 1428,5 45 4,8 50 Ukraińcy 0,2
stanisławowskie 1339,2 23 7 68 Ukraińcy 2
lwowskie 2789
(*) woj. powstało 1925

Ludność według deklarowanego języka ojczystego 1931

Województwo Ludność [tys.] Polski [%] Jidysz i hebrajski [%] Ukraiński i „ruski”[a][b][c][%] Białoruski [%] Pozostałe [%]
wileńskie 1276 59,7 8,5 0,0 22,7 litewski 5,2
nowogródzkie 1057 52,4 7,3 0,1 39,1 rosyjski 0,7
poleskie 1132 14,5 10,0 4,8 6,6 „tutejsi”62,5
wołyńskie 2086 16,6 9,9 68,4 0,1 niemiecki 2,3
tarnopolskie 1600 49,3 4,9 45,5 0,0 niemiecki 0,2
stanisławowskie 1480 22,4 7,4 68,83 0,0 niemiecki 1,1
lwowskie 3127 57,7 7,5 36,66 0,0 niemiecki 0,4

Według Drugiego Powszechnego Spisu Ludności z 9 grudnia 1931 r[24].

Narodowości Polski według danych spisu powszechnego 1931[25]
Mapa języków II RP, 1937[26]
Polacy w województwach kresowych w 1931 roku według spisu powszechnego (%)

Miasta

Ludność miast stanowili w większości Polacy z dużym odsetkiem ludności żydowskiej (do ok. 20%). W 1931 r. największymi miastami Kresów były:

Miasto Liczba ludności
Lwów 312 200
Wilno 195 100
Stanisławów 60 000
Brześć nad Bugiem 50 700
Grodno 49 700
Równe 41 900
Borysław 41 500
Łuck 35 600
Tarnopol 33 900

Dane z roku 1939

Na Kresach Wschodnich RP żyło, w 1939, ok. 13 mln ludzi, w tym[27]:

  • Polacy – 43,1%
  • Ukraińcy – 33%
  • Żydzi – 8,3%
  • Białorusini – 7,6%
  • Tutejsi – 6%
  • Inni – 2%

Dane szacunkowe z roku 1939

Województwo Polacy % Ukraińcy % Żydzi % Białorusini % Inni %
Białostockie ok. 71% – 11,9% 14,5% 2,6%
Wileńskie ok. 52% – 8,5% 32% 7,5%
Nowogródzkie ok. 34% – 7,3% 58,3% 0,4%
Poleskie 11,2-14,5% 19,3% ok. 10% 59,5% ?
Wołyńskie 15,5-16,5% ok. 69% 10% – 5,5-4,5%
Tarnopolskie 37% 53% 10% – –
Stanisławowskie ok. 16,5% 72,9% 9,5% – 1,1%
Lwowskie 46,5% ok. 41,8% 10,9% – 0,8%

Mały rocznik statystyczny 1941

Ludność terenów zajętych przez ZSRR po napaści na Polskę 17 września i po podpisaniu paktu o granicach i przyjaźni pomiędzy III Rzeszą a ZSRR 28 września 1939[28].

Naród Liczba ludności [tys.]
Polacy 5274 (39,7%)
Żydzi 1109 (8,3%)
Pozostali (*) 6916 (52%)
Ogółem 13299
(*) Ukraińcy, Białorusini, Litwini, Tatarzy, Niemcy, Rosjanie i.in.
Kresowe poczty sztandarowe podczas trwania XIV Światowego Kongresu Kresowian w Częstochowie na Jasnej Górze. 2008

Współczesność

Tablica „Obrońcom ludności polskiej Kresów Południowo-Wschodnich”, Warszawa
Wlepka, Sulejówek, lipiec 2013

Według badania opinii publicznej przeprowadzonego w 2007 roku przez Instytut Pentor dla tygodnika „Wprost”, 52,2% obywateli Polski uważa Kresy Wschodnie z Wilnem i Lwowem za ziemie polskie, w tym 51% badanych w wieku poniżej 29 lat (wychowanych po 1989)[29].

Tradycja Kresów – Pierogi ruskie gotowane, okraszone przysmażoną na tłuszczu cebulą

Obecnie w Polsce oraz na emigracji działa wiele związków i stowarzyszeń kultywujących pamięć o kulturze i tradycji Kresów. W Polsce działają m.in.: Związek Sybiraków[30], Stowarzyszenie Rodzin Osadników Wojskowych i Cywilnych Kresów Wschodnich[31], Związek Wypędzonych z Kresów Wschodnich RP[32], oddziały terenowe Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich[33], Towarzystwo Miłośników Wołynia i Polesia[34], Towarzystwo Przyjaciół Grodna i Wilna[35], Stowarzyszenie Przyjaciół Ziemi Drohobyckiej[36], Towarzystwo Miłośników Brzeżan i Ziemi Podolskiej, Dolnośląskie Stowarzyszenie Miłośników Brzeżan i Ziemi Podolskiej, Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Lidzkiej[37], Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”[38], Studencka Międzyuczelniana Organizacja Kresowiaków[39], Stowarzyszenie Kresy – Pamięć i Przyszłość[40], Federacja Organizacji Kresowych, Stowarzyszenie „Dziedzictwo Kresów”[41]

Na emigracji są to m.in.: Ognisko Rodzin Osadników Kresowych, Związek Ziem Wschodnich RP, czy Związek Żołnierzy 5 Dywizji Piechoty, Koło Lwowian w Londynie (Wielka Brytania)[42], Związek Ziem Wschodnich RP w Melbourne (Australia)[43], Koło Lwowian w Chicago (Stany Zjednoczone), Związek Ziem Wschodnich RP W Toronto (Kanada).

Najwięcej organizacji i stowarzyszeń istnieje na terenach utożsamianych z kresami, głównie na Ukrainie, w mniejszym stopniu na Białorusi, Litwie i Łotwie:

  • Kijów: Federacja Organizacji Polskich na Ukrainie[44], Związek Polaków na Ukrainie (z 73 oddziałami[45] m.in. w Kijowie, Żytomierzu, Kamieńcu Podolskim, Odessie, Berdyczowie, Płoskirowie, Latyczowie, Nityszynie, Sławucie, Szepetówce, Wołoczyskach, Czarnym Ostrowie), Instytut Polski w Kijowie[46],
  • Lwów: oddział Federacji Organizacji Polskich na Ukrainie, Klub Stypendystów Fundacji Semper Polonia we Lwowie, Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej we Lwowie[47], Instytut Lwowski[48], Polski Zespół Pieśni i Tańca „Lwowiacy”[49], Zespół Pieśni i Tańca „Weseli Lwowiacy”[50], Organizacja Polskich Kombatantów i Osób Represjonowanych miasta Lwowa,
  • Łuck: Stowarzyszenie Kultury Polskiej im. Ewy Felińskiej na Wołyniu, Stowarzyszenie Kultury Polskiej im. Tadeusza Kościuszki,
  • Brzeżany: Polskie Kulturalno-Oświatowe Towarzystwo im. bł. Marceliny Darowskiej[51],
  • Żytomierz: Żytomierski Obwodowy Związek Polaków[52], Związek Polaków Żytomierszczyzny „Polonia”[53], Związek Nauczycieli Polskich Żytomierszczyzny[53], Katolicki Klub Sportowy „Polonia” w Żytomierzu[53], Stowarzyszenie Lekarzy Polskiego Pochodzenia im. Św. Łukasza w Żytomierzu[53], Polskie Towarzystwo Naukowe w Żytomierzu[53], Dobroczynne Towarzystwo Kultury Polskiej na Żytomierszczyźnie[53], Chór im. J. Zarębskiego w Żytomierzu[53], Stowarzyszenie Kombatantów Wojska Polskiego w Żytomierzu[53], Polskie Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe w Żytomierzu[53], Teatr Polski im. J.I.Kraszewskiego i Polskie Studium Teatralne w Żytomierzu[53], Studencki Klub Polski w Żytomierzu[53], Miejska Młodzieżowa Publiczna Organizacja „Polskie Bractwo Szlacheckie” w Żytomierzu[53], Żytomierska Obwodowa Społeczna Młodzieżowa Organizacja „Asocjacja Polaków Żytomierszczyzny”[53], Stowarzyszenie „Cmentarz Katolicki” w Żytomierzu[53], Towarzystwo Kultury Polskiej na Żytomierszczyźnie im. J. I. Kraszewskiego[53], Klub Stypendystów „Semper Polonia” w Żytomierzu[53], Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej w Żytomierzu[53], Polski Dziecięcy Śpiewający Zespół „Dzwoneczki” w Żytomierzu[53], Zespół tańca polskiego „Koroliski”[53], Żytomierska obwodowa Młodzieżowa Publiczna Organizacja „Związek Szlachty Polskiej” w Żytomierzu[53],
  • Odessa: Towarzystwo Kultury Polskiej „Polonia” w Odessie,
  • Symferopol: Stowarzyszenie Polaków na Krymie w Symferopolu, Polski Ośrodek Kulturalno-Oświatowy im. A. Mickiewicza na Krymie, Krymski Oddział Stowarzyszenia Uczonych Polskich na Ukrainie w Symferopolu,
  • Jałta: oddział Stowarzyszenie Polaków na Krymie, towarzyszenie Polaków w Jałcie „Odrodzenie”,
  • Sewastopol: oddział Stowarzyszenie Polaków na Krymie, Zjednoczenie Polaków Sewastopola „Jedność”, Stowarzyszenie Obywateli Polskiej Narodowości „Nadzieja”, Towarzystwo Kultury Polskiej „Polonia” w Sewastopolu,
  • Mikołajów: Stowarzyszenie Polaków w Mikołajowie[54], Stowarzyszenie „Polonia Semper Fidelis” w Mikołajowie,
  • Chersoń: Obwodowe Towarzystwo Polskie „Polonia” w Chersoniu[55],
  • Jużnoukraińsk: Stowarzyszenie Polaków „Polonia” w Jużnoukraińsku,
  • Dżankoj: Stowarzyszenie Polaków Dżankoja,
  • Pierwomajsk: Rejonowe Stowarzyszenie Polaków „Nadzieja”, Towarzystwo Kultury Polskiej im. Jana Pawła II w Pierwomajsku,
  • Izmaił: Stowarzyszenie „Dom Polski „Kujawy” w Izmaile,
  • Tulczyn: Stowarzyszenie „Dom Polski” w Tulczynie, Tulczyńskie Rejonowe Stowarzyszenie „Dom Polski”, Oddział ZPU „Jedność” w Żmerynce[53],
  • Berdiańsk: Polskie Kulturalno-Oświatowe Towarzystwo „Odrodzenie” w Berdiańsku[56],
  • Winnica: Winnicki Miejski Kulturalno-Oświatowy Związek Polaków[53], Polskie Stowarzyszenie Medyczne w Obwodzie Winnickim[53], Winnicka Miejska Organizacja Społeczna „Konfederacja Polaków Podola” / Polska Szkoła Niedzielna w Winnicy[53], Organizacja Społeczna „Konfederacja Polaków Podola – ХХІ wieku” w Winnicy[53], Winnickie Obwodowe Dobroczynne Towarzystwo „Dom Polski” im. T.M. Leoniuka[53], Stowarzyszenie Polskie Studentów Medyków w Winnicy[53], Winnickie Obwodowe Dobroczynne Stowarzyszenie „Świetlica Polska”[53], Winnickie polonijne stowarzyszenie „Kresowiacy”[53],
  • Chmielnicki (dzisiejsza nazwa Chmielnicki): Zjednoczenie Polaków przy Kościele Rzymsko-Katolickim pw. Jezusa Króla Wszechświata[53], Kulturalno-Oświatowe Centrum im. J.Słowackiego Wspólnoty Polskiej miasta Chmielnickiego[53], Polskie Stowarzyszenie Muzyczne[53], Chmielnicki Miejski Związek Polaków im. W Reymonta[53],
  • Kamieniec Podolski: Polskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe w Kamieńcu Podolskim[53], Stowarzyszenie Kultury Polskiej im. Jana Pawła II w Kamieńcu Podolskim[53], Centrum Kulturalno-Oświatowe im. Henryka Sienkiewicza wspólnoty polskiej Kamieńca Podolskiego[53],
  • Gródek Podolski: Towarzystwo Dobroczynne „Polonia” w Gródku Podolskim[53], Towarzystwo Polskich Rodzin Katolickich na Podolu[53], Klub Stypendystów Fundacji SEMPER POLONIA[53],
  • Jarmolińce: Związek Polaków Podola oddział w Jarmolińcach[53], Zrzeszenie Społeczne Rejonu Jarmolińskiego „Jedność”[53],
  • Połonne: Polskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe w Połonnem[53],
  • Starokonstantynów: Społeczna Organizacja Zjednoczenie Polaków w Starokonstantynowie[53],
  • Smotrycz: Stowarzyszenie Kultury Polskiej im. L. Kaczyńskiego w Smotryczu[53],
  • Szaróweczka: „Asocjacja Nowe Życie” w Szaróweczce[53], Drużyna Harcerzy „Przyjaciele” w Szaróweczce[53],
  • Nowogród Wołyński: Nowograd Wołyńska Polska Społeczna Organizacja im. Adama Mickiewicza w Nowogradzie Wołyńskim[53], Nowograd Wołyński Charytatywny Fundusz „Towarzystwo Polskich Rodzin Katolickich im. Św. Wincentego[53], Polskie Kulturalno-Oświatowe Towarzystwo im. J. Lublinskiego w Nowogradzie Wołyńskim[53], Nowograd Wołyńska Rejonowa Organizacja Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego „Polonia Zwiagelszczyzny”[53],
  • Berdyczów: Berdzyczowskie Polskie Stowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości[53],
  • Emilczyn: Polskie Kulturalno-Oświatowe Stowarzyszenie im. Jana Pawła II w Emilczynie[53], Towarzystwo Polskiej Kultury „Odrodzenie” w Emilczynie[53],
  • Baranówka: Kulturalno-Oświatowe Stowarzyszenie „Polska Świetlica” w Baranówce[53], Polskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe im. J. I. Kraszewskiego w Baranówce[53],
  • Andruszówka: Kulturalno-Oświatowe Towarzystwo Polaków im. Eustachego Iwanowskiego w Andruszówce[53],
  • Horoszów: Rejonowy Kulturalno-Oświatowy Związek Polaków im. W. Reymonta w Horoszowie[53],
  • Czerwonoarmijsk: Rejonowa Społeczna Organizacja „Towarzystwo Polaków «Pułyny»” w Czerwonoarmijsku[53],
  • Lubar: Lubarskie Polskie Stowarzyszenie[53],
  • Malin: Kulturalno-Oświatowe Stowarzyszenie im. H. Sienkiewicza w Malinie[53],
  • Romanów: Polskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe w Romanowie[53],
  • Różyn: Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe Polaków im. Ernesta Malinowskiego w Różynie[53],
  • Bykówka: Stowarzyszenie Polaków im. Jana Pawła II w Bykówce[53],
  • Dołbysz: Towarzystwo Polaków im. Jana Pawła II w Dowbyszu[53], Zjednoczenie Polaków Żytomierszczyzny „Polonia” w Dowbyszu/Polskie Kulturalno-Oświatowe Stowarzyszenie w Dowbyszu[53],
  • Horodnica: Stowarzyszenie „Róża” w Horodnicy[53],
  • Pierszotrawieńsk: Polskie Kulturalno-Oświatowe Towarzystwo „Tokariwka” w Perszotraweńsku[53],
  • Susły: Kulturalno-Oświatowe Stowarzyszenie im. Jana Stypuły w Susłach[53],
  • Bar: Barskie Rejonowe Kulturalno-Oświatowe Stowarzyszenie Polaków[53],
  • Kalinówka: Kalinowski Rejonowy Centrum Kultury Polskiej[53],
  • Koziatyn: Stowarzyszenie Centrum Kultury Polskiej im. Tymosza Padury,
  • Kuryłówka: Dom Polski Pamięci Ignacego Paderewskiego w Kurylówce,
  • Połtawa: Związek Miłośników Kultury Polskiej Ziemi Połtawskiej „Polonia” w Połtawie,

Białoruś, Litwa, Łotwa

Polska Macierz Szkolna na Białorusi (Grodno)[57], Wspólnota Młodej Polonii (Grodno), Klub Studentów Polskich w Grodnie, Związek Polaków na Białorusi (Grodno)[58], Republikańskie Zjednoczenie Społeczne „Harcerstwo” (Grodno), Związek Polaków na Litwie[59] (oddziały w Wilnie, Solecznikach, Landwarowie, Podbrodziu, Turmontach, Jawniunach, Szyłutach, Kijuciach koło Oran, Druskiennikach, Wisaginie, Akademii, Kownie, Wędziagole i Kłajpedzie), Fundacja Kultury Polskiej na Litwie im. Józefa Montwiłła (Wilno), Klub Studentów Polskich (Wilno), Polska Partia Ludowa (Wilno), Akcja Wyborcza Polaków na Litwie (Wilno), Związek Harcerstwa Polskiego na Litwie (Wilno), Związek Polaków na Łotwie (Ryga)[60], Stowarzyszenie „Odrodzenie Inflant” (Dyneburg)[61], Towarzystwo miłośników historii Ziemi Łatgalskiej „Inflanty” (Dyneburg)[62].

Pozostałe

Towarzystwo Kultury Polskiej w Maćkowcach[53], Centrum Kulturalno-Oświatowe Polaków im. J. Olszańskiego w Mukarowie Podleśnym[53], Rejonowe Stowarzyszenie Stowarzyszenie Polaków „Rodzina” w Gryszkowcach[53], Społeczna Organizacja Dzieci i Młodzieży „Źródło” w Irszańsku[53], Kulturalno-Oświatowe Towarzystwo Polaków im. J. Słowackiego w Nowej Borowej[53], Stowarzyszenie Polaków „Odrodzenie” w Nowyj Zawod[53], Towarzystwo Kultury Polskiej na Owruczczyźnie w Prykuły[53], Stowarzyszenie Polaków im. H. Sienkiewicza w Tetirkach[53],

Nadrzędną organizacją skupiającą związki i stowarzyszenia kresowe jest obecnie Światowy Kongres Kresowian[63], któremu przewodniczy Jan Skalski. Doniosłą rolę w podtrzymywaniu narodowej pamięci o Kresach odgrywa także Stowarzyszenie Instytut Kresów Rzeczypospolitej[64].

W Polsce i na emigracji zostały także powołane różne fundacje wspierające Polaków pozostałych poza granicami Kraju na wschodnie, m.in. Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie”[65], Społeczna Fundacja Pamięci Narodu Polskiego, Fundacja Charytatywna Pomoc Polakom na Kresach imienia Księdza Doktora Mosinga[66], Instytut Lwowski Fundacja Ochrony Dziedzictwa Kulturalnego Kresów Wschodnich, stowarzyszenie „Expatria” zajmujące się pomocą najuboższym i chorym polskim dzieciom z Kresów[67], Fundacja Kresy-Syberia[68] czy Stowarzyszenie Naukowców Polaków Litwy.

Media

Od wielu lat sprawami kultury kresów zajmuje się m.in. redakcja Polskiego Radia w Katowicach w audycji Lwowska Fala prowadzonej przez Danutę Skalską[69], oraz reaktywowane polskie Radio Lwów[70] i Polskie Radio „Berdyczów”[53].

W formie druku publikowane są:

Historiografia białoruska, litewska i ukraińska wobec pojęcia „Kresów”

Białoruska karykatura przedstawiająca traktat ryski jako rozbiór Białorusi

Słowo „kresy” wywołuje negatywne skojarzenia wśród Białorusinów, Litwinów i Ukraińców. Zdaniem prof. Wojciecha Ślesickiego, z punktu widzenia tych narodów określenie to jest zbyt polskie i podkreśla peryferyjność ich ziem w stosunku do Warszawy czy Krakowa. „Kres” bowiem, czyli koniec, to pojęcie konstruowane z perspektywy centrum, czyli etnicznych obszarów polskich[2]. Według Jana Szumskiego używanie terminu „Kresy” jest prowokujące i niesprawiedliwe dla Białorusinów[84].

Jednocześnie wiedza i zrozumienie sensu pojęcia „kresy” w białoruskiej historiografii są ograniczone. Biełaruskaja encykłapiedyja w bardzo krótkim haśle „Kresy Wschodnie” opisuje jako nazwę, której w latach 1921–1939 używały oficjalne władze polskie w stosunku do obszarów nazywanych w białoruskiej historiografii „Zachodnią Białorusią” i „Zachodnią Ukrainą”. W przybliżeniu odpowiada to tej części Kresów, które po traktacie ryskim znalazły się w składzie II Rzeczypospolitej („Kresy Wewnętrzne”). Źródło nie wspomina, że nazwa używana była wcześniej i później, a także o tym, że obejmowała szerszy i zmienny obszar[85].

Ukraińscy naukowcy i badacze są ustosunkowani zdecydowanie negatywnie do terminu Kresy Wschodnie. Roman Czmełyk, dyrektor jednego z największych lwowskich muzeów historycznych – Muzeum Etnograficznego, uważa, że termin „Kresy Wschodnie” powinien nie być stosowany lub zastąpiony terminem bardziej „poprawnym”, natomiast ukraiński historyk – Łeonid Zaszkilniak stwierdził, że do czasu gdy pamięć historyczna nie zmieni tego terminu przez najbliższe trzy-cztery pokolenia, terminu „Kresy Wschodnie” należy używać jak najrzadziej[86].

Zobacz też

  1. ↑ „Metoda, użyta przy badaniu stosunków językowych wśród mniejszości słowiańskich w Małopolsce Wschodniej, była zupełnie inną, inną też będzie dokładność wyników językowych w tej dzielnicy, oczywiście, jeżeli chodzi o ustalenie podziału tych mniejszości na poszczególne grupy, nie zaś o odgraniczenie ich od ludności polskiej. Tutaj, z powodu protestów ludności staroruskiej, odżegnującej się od nazwy języka „ukraińskiego”, której narzucenie, jako jedynie obowiązującej, mogłoby wpłynąć ujemnie na przebieg akcji spisowej, a więc wyłącznie ze względów technicznych, nie zaś zasadniczych, wprowadzono równolegle oba określenia: „język ukraiński” i „język ruski”, dając jednocześnie obu odłamom ludności możność określenia języka ojczystego nazwą dowolnie wybraną. Uzyskane w obu rubrykach liczby nie zostaną jednak ogłoszone oddzielnie, lecz będą złączone w jedną wspólną pozycję spisową języka ojczystego ukraińskiego (ruskiego), tak jak to zostało dokonane w dopiero co przytoczonym oszacowaniu. Stanie się to dlatego, „że oba wyrazy zostały użyte na oznaczenie jednej i tej samej grupy etnicznej i że za zasadnicze określenie języka tej grupy jest uważane określenie – „ukraiński” (patrz wywiad z p. Dr. Buławskim – „Sprawy Narodowościowe” Nr. 1/1932, s. 6). W ten sposób nastawienie ideologiczne spisu 1931 r. w stosunku do mniejszości słowiańskich w Małopolsce, pomimo uzasadnionej względami natury technicznej różnicy terminologii, zasadniczo nie różni się od nastawienia spisu 1921 oraz wszystkich przedwojennych spisów austrjackich, które, tak jak i spis 1931 r., wychodziły z założenia nierozróżniania podziału tych mniejszości, a mianowicie: podziału językowego w spisach austriackich, narodowościowego zaś w spisie 1921 r. (…) Zresztą stwierdzenie istnienia w Małopolsce nieistniejącej ani na Ziemiach Wschodnich ani nigdzie poza granicami Rzeczypospolitej odrębnej narodowości lub języka „ruskiego”, czwartego z kolei w Słowiańszczyźnie Wschodniej obok białoruskiego, ukraińskiego i rosyjskiego, nie mogłoby być obecnie naukowo uzasadnione.” Alfons Krysiński, Ludność polska i mniejszości w świetle spisów 1921 i 1931, Warszawa 1933, Instytut Badań Spraw Narodowościowych, Biblioteka Spraw Narodowościowych nr 11, s. 44-46.
  2. ↑ „Naród nie jest społecznością homogeniczną, stąd też w przypadku ukraińskiego etnosu zamieszkującego terytorium II Rzeczypospolitej możemy wyróżnić następujące grupy prezentujące różny stopień świadomości i samoidentyfikacji: 1. Ukraińcy świadomi swej odrębności narodowej, kultywujący swą odrębność i manifestujący ją na zewnątrz; 2. Ukraińcy o ugruntowanej świadomości narodowej, ograniczający ją jednak do sfery rodzinnej i konfesyjnej; 3. Ukraińcy o niewykształconej świadomości narodowej, zachowujący poczucie odrębności na poziomie etnicznym oraz utrzymujący więź ze swym wyznaniem, słabo znający język literacki, ale modlący się po rusku (Rusini)”'; Robert Potocki, Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930-1939, Lublin 2003, wyd. Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, ISBN 83-917615-4-1, s. 45.
  3. ↑ „Liczebność Rusinów, których – poza przywódcami, określającymi się coraz wyraźniej jako Rosjanie, czego dowodzili przez przyjmowanie języka rosyjskiego- uznać należy za zbiorowość etniczną, była znikoma. Na podstawie statystyk wyborczych oraz liczby członków instytucji i stowarzyszeń kulturalnych (Towarzystwo im. Michaiła Kaczkowskiego) oraz gospodarczych (Rewizyjny Związek Ruskich Spółdzielni, Ruskij Rolniczyj Sojuz) pozostających pod wpływami „staroruskimi” można ją szacować na 4 do 8% ogółu populacji ukraińskiej.” Grzegorz Hryciuk Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931-1948, Toruń 2005, Wyd. Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X, s. 104. „ A. Krysiński szacował rzeczywistą liczebność grupy uważającej się za „Rusinów” na 250 tys.” Andrzej Chojnowski, Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921-1939, Wrocław 1979, Wyd. Zakład Narodowy im Ossolińskich, ISBN 83-04-00017-2, s 9. przypis 14.
  1. ↑ a b c d e f g h i Encyklopedia… ↓, s. 9.
  2. ↑ a b c d e f g Śleszyński 2013 ↓, s. 7.
  3. ↑ Marek Barwiński. Pogranicze w ujęciu geograficzno-socjologicznym – zarys problematyki.. „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica Socio-Oeconomica”. 4, 2002. 
  4. ↑ L. A. Suchomłynow. Kresy południowo-wschodnie: dwie perspektywy dyskursu.. „Fenomen pogranicz kulturowych: współczesne tendencje.”, 2008. 
  5. ↑ a b Nowak 2011 ↓, s. 8.
  6. ↑ a b c d e Encyklopedia… ↓, s. 10.
  7. ↑ Szumski 2010 ↓, s. 21.
  8. ↑ Szumski 2010 ↓, s. 23.
  9. ↑ Szumski 2010 ↓, s. 22.
  10. ↑ a b c d e Nowak 2011 ↓, s. 7.
  11. ↑ a b c Śleszyński 2013 ↓, s. 8.
  12. ↑ a b Nowak 2011 ↓, s. 9.
  13. ↑ a b Śleszyński 2013 ↓, s. 9.
  14. ↑ Śleszyński 2013 ↓, s. 10.
  15. ↑ Adam Pragier, Czas przeszły dokonany, Londyn 1966, Wyd. Bolesław Świderski s. 253.
  16. ↑ „W dobie rokowań wersalskich, gdy przynależność b. Galicji do Polski była kwestionowana, zwłaszcza przez Wielką Brytanię, przedstawiciele Stronnictwa Narodowego wystąpili w Sejmie z projektem, który przewidywał dla obszarów mających obok ludności polskiej znaczną osiadłą ludność innej narodowości, szeroką autonomię ustawodawczą, dla zapewnienia mniejszościom narodowym swobodnego rozwoju narodowego, kulturalnego i gospodarczego. Miało to dotyczyć nie samej tylko Małopolski wschodniej, ale także Wołynia i ziem białoruskich. W pojmowaniu projektodawców, Aleksandra Skarbka, Stanisława Grabskiego i Stanisława Głąbińskiego, był to wszelako gest taktyczny, mający na celu stępienie ostrza traktatu o ochronie mniejszości, narzuconego Polsce w Wersalu. Wcale nie oznaczał porzucenia przez Narodową Demokrację doktryny państwa narodowego.” Adam Pragier, Czas przeszły dokonany, Londyn 1966, Wyd. Bolesław Świderski, s. 253.
  17. ↑ M. Iwanow, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921-1939, Warszawa-Wrocław 1991, s. 74-75.
  18. ↑ Dane według dr hab. Janusza Kurtyki Biuletyn IPN, nr. 1-2 (96-97) 2009.
  19. ↑ „U granic Rzeczypospolitej wyrastał tym samym niewielki rozmiarami, posiadający jednak dla propagandy bolszewików istotne znaczenie, Piemont – zalążek przyszłej Polskiej SRR, a zarazem dogodne poletko eksperymentów sowietyzacyjnych”. Jan Jacek Bruski, Między prometeizmem a Realpolitik. II Rzeczpospolita wobec Ukrainy Sowieckiej 1921-1926, Kraków 2010, Wyd. Uniwersytet Jagielloński, s. 203, ISBN 978-83-62261-13-0.
  20. ↑ „Właśnie zaznaczona sowietyzacja Polaków była głównym celem i sednem dokonywanego przez bolszewików eksperymentu. Polski rejon narodowościowy, nazywany potocznie Marchlewszczyzną Radziecką, w tym eksperymencie zajmował, bez przesady, najważniejsze i zarazem szczególne miejsce. Główni realizatorzy tego pomysłu, komuniści polscy, największy wysiłek w kierunku sowietyzacji ludności polskiej kierowali właśnie w polskim rejonie, mając tutaj najwłaściwsze warunki i możliwości. Znajdowali się poza tym w odosobnieniu administracyjno-terytorialnym, prawie bez ograniczeń mogąc sprawować władzę, mając zapewnione ku temu środki materialne i kadrowe. Rejon znajdował się niedaleko granicy państwowej z Polską, więc w zamierzeniu władz miał sprawować ważną rolę propagandowo-polityczną w oddziaływaniu na mieszkających po drugiej stronie Polaków.” Henryk Stroński, Koniec eksperymentu. Rozwiązanie Marchlewszczyzny i deportacje ludności polskiej do Kazachstanu w latach 1935-1936 w świetle nowych dokumentów archiwalnych. Por. też Henryk Stroński, Nieudany eksperyment. Treść, formy i skutki sowietyzacji ludności polskiej na Ukrainie w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku, [w:] Polska droga do Kazachstanu. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej, Żytomierz 12–14 października 1996 roku, pod redakcją Tadeusza Kisielewskiego, Warszawa 1998, Wyd. Instytut Historii PAN, s. 7–23, ISBN 9788386301713.
  21. ↑ „W 2010 roku minie 85 lat od czasu powstania i 75 lat od likwidacji polskiego rejonu autonomicznego na Ukrainie – radzieckiej Marchlewszczyzny. Miał być zaczątkiem przyszłej, bolszewickiej Polski. Poligonem, na którym miano przetestować przekształcanie Polaków w „ludzi radzieckich”. Po dziesięciu latach okazało się, że eksperyment się nie powiódł.” Piotr Kościński, Rocznica radzieckiej Marchlewszczyzny, „Rzeczpospolita” 29 grudnia 2009 (dostępne 5.12.2012).
  22. ↑ Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (Dz.U. z 1946 r. nr 2, poz. 5).
  23. ↑ Paweł Gotowiecki, O Polskę z Wilnem i Lwowem. Związek Ziem Północno-Wschodnich RP (1942-1955), Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2012, ISBN 978-83-7543-247-3.
  24. ↑ Grzegorz Hryciuk Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931-1948, Toruń 2005, Wyd. Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X, s. 73-83, Robert Potocki, Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930-1939, Lublin 2003, wyd. Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, ISBN 83-917615-4-1, s. 47., „Statystyka Polski” seria C, z. 36, Warszawa 1936; „Statystyka Polski”, seria C, z. 65 Warszawa 1938; „Statystyka Polski”, seria C, z. 68 Warszawa 1938; „Statystyka Polski”, seria C, z. 71, Warszawa 1938; „Statystyka Polski”, seria C, z. 78, Warszawa 1938; „Statystyka Polski”, seria C, z. 87 Warszawa 1938.
  25. ↑ Henryk Zieliński, Historia Polski 1914-1939, Warszawa-Wrocław 1983, ISBN 83-04-00712-6 (1983, wyd. II 1985).
  26. ↑ Mapa opracowana na podstawie: 1. Eugeniusz Romer, Powszechny atlas geograficzny, Książnica-Atlas, Lwów-Warszawa 1928 2. Atlas historyczny Polski, PPWK Warszawa-Wrocław 1998, s. 46.
  27. ↑ a b Rafał Wnuk, Za pierwszego Sowieta. Polska konspiracja na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (wrzesień 1939 – czerwiec 1941), Warszawa 2007. Wyd. Instytut Pamięci Narodowej i Instytut Studiów Politycznych PAN, s. 13, ISBN 978-83-60464-47-2.
  28. ↑ Mały Rocznik Statystyczny Polski, Ministerstwo informacji, Londyn 1941, s. 9-10.
  29. ↑ Antoni Dudek. Nie ma jak Lwów. „Wprost”. 10 (1263), s. 30–33, 10 marca 2007. Warszawa: Agencja Wydawniczo-Reklamowa „Wprost”. ISSN 0209-1747. 
  30. ↑ Związek Sybiraków.
  31. ↑ Stowarzyszenie Rodzin Osadników Wojskowych i Cywilnych Kresów Wschodnich.
  32. ↑ Związek Wypędzonych z Kresów Wschodnich RP.
  33. ↑ Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich.
  34. ↑ Towarzystwo Miłośników Wołynia i Polesia.
  35. ↑ Towarzystwo Przyjaciół Grodna i Wilna.
  36. ↑ Stowarzyszenie Przyjaciół Ziemi Drohobyckiej.
  37. ↑ Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Lidzkiej.
  38. ↑ Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”.
  39. ↑ Studencka Międzyuczelniana Organizacja Kresowiaków.
  40. ↑ Stowarzyszenie Kresy – Pamięć i Przyszłość.
  41. ↑ Stowarzyszenie Dziedzictwo Kresów.
  42. ↑ Koło Lwowian.
  43. ↑ Związek Ziem Wschodnich RP.
  44. ↑ Federacja Organizacji Polskich na Ukrainie.
  45. ↑ Polacy na Ukrainie – rozmowa ze Stanisławem Kosteckim – prezesem Związku Polaków na Ukrainie.
  46. ↑ Instytut Polski w Kijowie.
  47. ↑ Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej we Lwowie.
  48. ↑ Instytut Lwowski.
  49. ↑ Polski Zespół Pieśni i Tańca „Lwowiacy.
  50. ↑ Zespół Pieśni i Tańca „Weseli Lwowiacy”.
  51. ↑ Polskie Kulturalno-Oświatowe Towarzystwo im.bl. M.Darowskiej (Brzeżany).
  52. ↑ Żytomierski Obwodowy Związek Polaków na Ukrainie obchodzi dwudziestolecie.
  53. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm bn bo bp bq br bs bt bu bv bw bx by bz ca Organizacje polskie i zespoły artystyczne.
  54. ↑ Stowarzyszenie Polaków w Mikołajowie.
  55. ↑ Obwodowe Towarzystwo Polskie „Polonia” w Chersoniu.
  56. ↑ Polskie Kulturalno-Oświatowe Towarzystwo „Odrodzenie” w Berdiańsku.
  57. ↑ Polska Macierz Szkolna na Białorusi.
  58. ↑ Związek Polaków na Białorusi.
  59. ↑ Związek Polaków na Litwie.
  60. ↑ Związek Polaków na Łotwie.
  61. ↑ Stowarzyszenie „Odrodzenie Inflant”.
  62. ↑ Towarzystwo miłośników historii Ziemi Łatgalskiej „Inflanty”.
  63. ↑ Światowy Kongres Kresowian.
  64. ↑ Instytut Kresowy.
  65. ↑ Fundacja Pomoc Polakom na Wschodzie
  66. ↑ Fundacja Charytatywna Pomoc Polakom na Kresach imienia Księdza Doktora Mosinga.
  67. ↑ „Expatria”.
  68. ↑ Fundacja Kresy-Syberia.
  69. ↑ Lwowska Fala.
  70. ↑ Radio Lwów.
  71. ↑ Semper Fidelis.
  72. ↑ Cracowia Leopolis.
  73. ↑ Kresowy Serwis Informacyjny.
  74. ↑ Krakowskie Pismo Kresowe.
  75. ↑ Brama Halicka.
  76. ↑ Kurier Galicyjski.
  77. ↑ Wołanie z Wołynia.
  78. ↑ Dziennik Kijowski.
  79. ↑ Gazeta Lwowska.
  80. ↑ Echa Polesia.
  81. ↑ Kurier Wileński.
  82. ↑ Magazyn Wileński.
  83. ↑ Polak na Łotwie – pismo Związku Polaków na Łotwie.
  84. ↑ Szumski 2010 ↓, s. 10.
  85. ↑ Беларуская… 1999 ↓, s. 541.
  86. ↑ Jurij Smirnow, Dlaczego „Kresy”?, [w:] „Kurier Galicyjski”, 13-30 stycznia 2012, nr 1(149).
{{Przypisy}} Nieprawidłowe pola: przypisy.

Bibliografia, literatura

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kresy_Wschodnie&oldid=45985815”