Filippo Juvarra

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Architet e angegné.
Filippo Juvarra (an piemontèis Flip Juvara) a l'é nassù a Messin-a ël 7 Mars 1678 e a l'é mòrt a Madrid ël 31 Gené 1736. A l'é un dij pì grand arpresentant dl'architetura baròca, avosà për soa euvra a Turin da architet a la cort dij Savòja.

Vita

A l'ha arseivù soa anstrussion an soa sità 'd nàssita, andoa a l'ha studià architetura sij tratà, e a l'ha travajà da senògraf e argentié. Soa prima euvra architetural a l'é stàita 'l completament ëd la Cesa ëd San Gregòri ëd Messin-a dël 1703. Sta cesa ancheuj a-i é pa pì përchè a l'é crolà durant ël taramòt dël 1908; chiel a l'avìa fàit ël còro e l'autar magior.

Roma, Luca, Lisbon-a

A l'ha tramudà a Roma dël 1704, anté ch'a l'é stàit anlev ëd Carlo Fontana e Francesco Fontana, e andoa a l'ha conossù 'dcò Giuseppe Merenda. Dël 1705, apress mach eut mèis a Roma, a oten un sucess grandios al concors ëd disegn architetural a l'Academia ëd San Luch, e da 's moment a taca con soa atività independenta.

Al prinsipi a l'é angagià 'me architet teatral dal cardinal Pietro Ottoboni (novod ëd Lissànder VIII e un dij pì amportant mecenà 'd col temp), ma peui Juvara a l'ha trovà malfé otnì 'd gran comission a Roma, dont as arcòrda mach la caplin-a Antamori a San Gerolamo della Carità (1708-1710), ornà da na statua ëd San Flip Neri ëd Pierre Legros. A Roma a l'é 'dcò ambalinasse con lë studi d'architeture antiche, tanme cole pì neuve ëd Buonarroti, Bernini, Borromini, Pietro da Cortona e Andrea Pozzo. Dë ste studi a resta na gran colession ëd disegn.

Ant j'agn apress a l'ha progetà d'edifissi a Luca, 'me 'l Palass dla Repùblica e dle vile 'd campagna (Vila Garzoni a Collodi e Vila Mansi a Segromigno). A l'é stàit angagià 'dcò ant un proget pë j'autar ëd San Martin a Nàpoli. Dël 1715 Juvara a l'ha pijà part con Nicola Michetti, Antonio Canevari e d'àutri al concors për la sacrestìa dla Basìlica ëd San Pé. Ël proget a l'é stàit laudà da tùit, ma a l'é peui pì nen fasse për na question ëd cost e an resta mach ël model, mal guernà, ant ij magasin dla Basìlica; l'atual sacrestìa a l'é stàita fàita dòp sot ël papa Pio VI da l'architet Carlo Marchionni.

N'àutr perìod passà a Roma sensa grand sodisfassion a l'é stàit dël 1735. La fassada ëd San Gioann an Lateran che Juvara a l'avìa sbossà a l'é stàita laudà ant ël concors, quand ch'a l'ha sorpassà Nicola Salvi (autor dla fontan-a ëd Trevi), Ferdinando Fuga, Ludovico Rusconi Sassi e Luigi Vanvitelli. Tutun ël travaj a l'é peui stàit assegnà a Alessandro Galilei, ch'a l'era 'd Fiorensa com ël papa d'antlora, Clement XII. D'àutri sòj ambissios proget pr'un palass grandios dij Conclav a l'han avù gnun séghit.

Quèich agn pì tard, quand a l'era già angagià a la cort turinèisa, Juvara a l'é stàit ciamà a Lisbon-a da Gioann V ëd Portugal për disegné ël neuv palass real con n'amponenta catedral, ma 'dcò ës proget-sì a l'é maj stàit realisà.

Turin

Già dël 1714 Juvara a l'era vnù architet ëd fiusa ëd Vitòrio Medeo II ëd Savòja, ch'a l'avìa conossulo a Messin-a durant col curt perìod quand ch'a l'era stàit re ëd Sicilia. Dòp avej scangià la coron-a ëd Sicilia con cola ëd Sardëgna, ël re a l'é tornà a Turin e a l'ha ciamà a Juvara ëd pronté n'amponent pian d'arnovament dla capital, che da ducal a l'era dventà dël regn. A son stàite tante j'euvre 'd coj agn, dont ël cioché dël Dòm, la fassada dla cesa ëd Santa Cristin-a an Piassa San Carl (ispirà a la cesa roman-a ëd San Marcello al Corso, ëd Carlo Fontana, dël 1715). la Basìlica ëd Superga, un-a ëd soe ciadeuvre, batìa fra 'l 1716 al 1731 për onoré ël vot dël re, le cese ëd San Flip Neri e del Càrmen (agn 1740), Sant André a Cher (1728, dësblà) e na serie 'd proget grandios a pianta sentral e longa për na neuva catedral a Turin.

Fra j'edifissi sivij a venta armemorié ij disegn për la serie ëd palass reaj da batì tut dantorn a la capital, dont ël Castel ëd Rìole (1718, nen furnì), ch'a l'avrìa dovù dominé 'n vast giardin fàit con vàire livej ëd trasse, la Palassin-a dë Stupinis (1727), con un sènter elìtich motobin original ch'as dësvlupa a "X" vers ij giardin, e la regia ëd La Venerìa con soa Galarìa Granda e la Cesa ëd Sant Ubert.

A armonta al 1718 la fassada ëd Palass Madama an Piassa Castel, ispirà a la fassada darera ëd Versailles, e part dël pian ëd costrussion monumentaj ant ël vej sènter dla sità. Arlongh ij prim vint agn dël Set-sent Juvara a travaja 'dcò a amplié ël Castel dla Mandria. An dzorpì a progeta jë slargament ëd Turin arlongh Contrà dël Càrmen e Lèja Valdòch (1716-1728) e arlongh Contrà d'Italia (Via Milano) e Piassa Emanuel Filibert (1729-1733). A porté anans l'euvra e lë stil architetural ëd Juvara a Turin a son stàit Bernard Viton, ch'a l'ha dësvlupà le caraterìstiche baròch mës-ciand sò stil con coj ëd Guarino Guarini, e Benedet Alfé, barba ëd Vitòrio, ch'a l'ha continuà soe istanse classiciste.

Lombardìa, Spagna e Belun

A Còm Juvara a l'ha progetà la cùpola dël dòm ch'a l'era stàit batì ancaminand dël 1396. Con soa cùpola a l'é finisse la cesa për l'ann 1770. A l'ero stàit presentà 'd proget da A. Biffi, F. Castello e C. Fontana ëd Bruciato, ma a l'é pa ancaminasse a batì coj proget fin-a che 'l proget ëd Juvara, fàit da na cùpola emisférica con montruch, a l'é stàit realisàbil. Con sò tamborn, la cùpola a riva a n'autëssa dë 75 méter dal seul.

Dël 1732 a progeta la cùpola dla Basìlica ëd Sant André ëd Màntoa, completand n'avosà euvra dl'architet toscan dl'Arnassensa, Leon Battista Alberti. La cùpola a arpija, ant ij quatr pilion angolar a cros ëd Sant Andrea, l'ampiant ëd cola ëd Sant Andrea delle Fratte ëd Borromini, ma le proporsion ëd Juvara a son motobin pì ambissiose. A Lombardìa a l'avìa curà 'dcò d'àutri proget, dont n'autar monumental për ël Santuari ëd Caravaggio (nen fàit e rampiassà da 'n proget pì modest dël milanèis Carlo Giuseppe Merlo) e l'autar dij Sant Ferm, Rùstich e Pròcol ant ël Dòm ëd Bérghem.

Dël 1735 ël re dë Spagna Flip V a l'ha ciamà 'n proget a Juvara për sò neuv palass ëd Madrid, e donch l'architet sicilian a l'ha tramudà ant la capital spagneula, andoa a l'ha progetà 'n palass ëd grandor, ispirà torna al model ëd Versailles. Ëdcò sta vira ël proget juvarian, bele che apressià, a l'é stàit arfudà për ij cost. Mach dòp soa mòrt, sò amprendiss Giambattista Sacchetti a l'ha costruì n'edifissi ch'a arpijava dij trat dë stil da Juvara, bele ch'a cangiava 'd pianta la forma dla strutura, an otniend un palass squadrà, sensa j'ale longhe ch'a ambrassavo ij giardin. An Spagna Juvara a l'avìa 'dcò fornì vàire disegn për la costrussion dël palass real dla Granja de San Ildefonso, vzin a la sità ëd Madrid.

Ancor a Belun a-i é l'elegant cioché dla catedral progetà da Juvara e batì fra 'l 1732 e 'l 1743. A l'é àut 71,98 méter dont 4,63 méter a son dàit da l'angél ëd bòsch montà al cò dla cupolëtta a bulb. A l'era costà 150 mila lire venessian-e. A l'é arcordà 'me soa dariera euvra.