Badugn pendus
Il badugn pendus (Betula pendula) (sin.: Betula alba, Betula verrucosa) è ina planta da feglia dal gener dals badugns (Betula). Sia statura schlanca, eleganta, la scorsa alva ed il verd miaivel da la feglia che prui fan dad el in simbol da la primavaira. En la Scandinavia ed en Russia ha il badugn pendus en las isanzas popularas ina muntada sumeglianta sco per exempel tigl e ruver en Germania u ischi e schember en terra rumantscha.
Descripziun
[modifitgar | modifitgar il code]
Il badugn pendus cuntanscha per ordinari in’autezza tranter 15 e 25 meters. L’autezza maximala munta a 30 meters, il bist po cuntanscher in diameter da fin a 0,9 meters. La vegliadetgna maximala munta a ca. 150 onns. La spezia dispona d’ina curuna plurifurma. La roma furma cun il bist in angul giz; las finiziuns da quella èn savens surpendentas. Il badugn pendus ha ina scorsa glischa da colur alva. Las stresas las pli veglias da la scorsa pon sa rudlar en u sa schliar en furma da strivlas satiglias. La colur da la scorsa deriva dal betulin che reflectescha dal tuttafatg la glisch, uschia che la scorsa cumpara alva.[1] Ins suppona che la colur alva furmia in mecanissem da protecziun cunter donns che derivan d’in’irradiaziun dal sulegl memia intensiva, surtut l’enviern.
Il badugn pendus sviluppa in sistem da ragischs da cor betg fitg profund, ma spess. Ils fegls opposts han ina lunghezza da 4 fin 7 centimeters ed èn ordinads en furma da spirala. Els èn triangulars u en furma da rombus, cun in piz lunghent; ils urs èn resgiads dublamain.
La planta è monochasana. Flurs femininas e masculinas cumparan separadamain vi da la planta en minas pendentas. Il temp da fluriziun tanscha da l’avrigl fin il matg, ils sems madiran da l’avust fin il settember. Tar ils fritgs sa tracti da nuschinas d’ina lunghezza da 3 millimeters ch’èn munidas cun alas cun pel fina. Ils fritgs levs vegnan derasads dal vent e sch’igl è avant maun avunda umiditad, schermiglian quels immediat.
Il dumber da cromosoms munta a 2n = 28.[2]
Derasaziun ed ecologia
[modifitgar | modifitgar il code]
Tar il badugn pendus sa tracti d’ina spezia da planta eliofila (popular: planta dal cler, vul dir che tschertga/dovra la glisch). En l’Europa Centrala furma ella la pli impurtanta planta da pionier che colonisescha sco emprima surfatschas nuncultivadas. Areguard il terren è la planta nunpretensiusa, ma pervi da la concurrenza d’autras spezias crescha ella surtut sin terrens acidics; ella guntgescha terrens da chaltschina, cumpara però sin gip. La planta crescha surtut en lieus sitgs, ma dovra bler aua. Entant che plantas giuvnas basegnan adina blera aua, pon plantas pli veglias s’adattar a lieus fitg sitgs. Sia in lieu umid però si andetgamain, mora la planta. Perquai ch’il badugn pendus è nunpretensius, cumpara el er sin terrens da palì ed en auters lieus extrems, en ils quals ella vegn stgatschada da ses concurrents. La planta evitescha lieus fitg chauds; sia resistenza cunter la schelira è mediocra. Sia figlia che prui baud mussa che la planta è s’adattada a periodas da vegetaziun pli curtas. Sin lieus fitg umids vegn il badugn pendent remplazzà tras il badugn pailus, cun il qual el furma er bastards (Betula × aurata Borkh.); quels èn però sterils.
Il territori da derasaziun principal furman ils guauds maschadads boreals da la Sibiria e da la Scandinavia, cun lur terrens sablunus, sitgs e povers da substanzas nutritivas, dominads da tieus e ruvers. Il badugn pendent cumpara però en tut l’Europa, cun excepziun da la Scandinavia dal Nord, en l’America dal Nord ed en l’Asia. En l’ost tanscha il territori da derasaziun fin al Jenissei, l’Altai, il Caucasus e la Persia dal Nord. En las Alps dal Sid munta ella fin 1900 m s.m.
Il badugn pendus cumpara en bleras societads da guaud sco planta da pionier suenter disturbis sco donns da stemprads u tagl cumplet; savens vegn ella però stgatschada relativamain spert tras spezias che pon concurrer meglier. Ina societad da guaud nua che la cumpart da badugns sa mantegna a lunga vista furma il guaud da badugns e ruvers, pli darar fa la planta er part da guauds da tieus sin sablun. Damai che badugns n’èn strusch pertutgads da donns da rusignar chaschunads tras chavriels, creschan els però er en societad cun autras plantas, surtut en lieus cun ina gronda spessezza da selvaschina. Sco planta da piunier cumpara il badugn pendus surtut tar la regiuvinaziun dal guaud sin furmas da vegetaziun avertas sco pastgiras (ensemen cun il tieu da guaud) e sin glera (ensemen cun il salesch-chaura).
Badugns pendus n’èn betg abels da furmar plantinas dal tschep e da sa multiplitgar a moda vegetativa. Ils fritgs fitg levs, sgulants pussibiliteschan però da sa multiplitgar svelt a moda generativa; sin mintga mina da flurs sa sviluppan radund 450 fritgs. Ils fritgs madiran d’auta stad e vegnan derasads l’enviern; els schermiglian alura la primavaira. Badugns pon gia purtar en la vegliadetgna da 5 onns fritgs.
Il badugn pendus ha sviluppà ina tecnica agressiva per sa far valair cunter autras spezias da plantas en concurrenza per la glisch dal sulegl: Ils romins pendents èn munids cun variclas da corc ch’han in effect sco palpiri da vaider; cun sustegn dal vent po il badugn pendus uschia glimar veritablas largias en las curunas da plantas vischinas.
Sistematica
[modifitgar | modifitgar il code]
Dal badugn pendus sa laschan differenziar las suandantas sutspezias[3]:
- Betula pendula subsp. mandshurica (Regel) Ashburner & McAll. (sin.: Betula alba subsp. mandshurica Regel): Quella cumpara da la Sibiria fin en il Giapun e da l’Alasca fin en il Canada.
- Betula pendula subsp. pendula: È derasada da l’Europa fin en la Sibiria e l’Iran sco er fin en il Maroc.
- Betula pendula subsp. szechuanica (C.K.Schneid.) Ashburner & McAll.: Questa sutspezia cumpara dal Tibet dal Sidost fin en las provinzas chinaisas Yunnan, Sichuan, Gansu e Qinghai.
Sco varietad è en pli da menziunar:
- Betula pendula var. oycowiensis (Besser) Dippel cun represchentants en furma da chaglia en las valladas d’Ojcow en Galizia ed en il nordost da l’Ungaria.
Utilisaziun
[modifitgar | modifitgar il code]Muntada sco lain da niz
[modifitgar | modifitgar il code]Il badugn è ina planta da lain alv; en la vegliadetgna sa furma magari in cor facultativ. La colur dal lain è alva fin mellen cotschnenta. Il lain mezgrev è lom, ma zai ed elastic; sco lain frestg ha el ina spessezza da 0,61 g/cm³. Quel sa lascha elavurar tgunschamain, ma betg sfender bain. Duvrà a l’exteriur na tegna il lain betg fitg ditg. Per il pli vegn lain da badugn elavurà a mobiglias e duvrà a l’intern ubain per far plattas e cellulosa. Il badugn pendus furnescha er in lain da brisch da fitg buna qualitad; pervi da l’auta concentraziun da terpen brischa quel schizunt sch’el è gist vegnì taglià. Las frustgas vegnan duvradas per far scuas ed en la sauna finlandaisa per pitgar giu la pel.
Utilisaziun en la fitoterapia
[modifitgar | modifitgar il code]
Er la fitoterapia sa serva da differentas parts dal badugn pendus, surtut dals fegls, dals brumbels e da la scorsa. La primavaira gudognan ins cun furar ils bists in suc che vegn elavurà ad ina loziun per ils chavels ed a vin da badugn. Da la scorsa sa lascha gudagnar ina sort rascha da badugn, la quala vegn duvrada sco Pix Betulinae cunter malsognas da la pel e sco ieli russ per il tractament da tgirom. Tras in’ulteriura destillaziun sa furma catram da badugn, il qual ins duvrava pli baud (dal temp da crap tardiv fin en il temp medieval) sco colla universala.
La scorsa dal badugn cuntegna sco substanzas medicinalas terpens che retegnan inflammaziuns ed han in effect antiviral sco betulin, acid da betulin e lupeol.[4]
L’effect dal badugn da purifitgar il sang e da far passar l’aua è enconuschent dapi tschientaners. Tés da feglia da badugn vegnan applitgads tar inflammaziuns dals gnirunchels e da la vaschia.
Muntada sco planta decorativa
[modifitgar | modifitgar il code]Dal badugn pendus existan diversas furmas da curtin ch’èn segnadas d’ina speziala cumparsa da la planta resp. coluraziun u furma da la feglia (p.ex. 'Youngii', Betula pendula Roth, Cultivar 'Purpurea', Trost’s Dwarf).
Fauna
[modifitgar | modifitgar il code]Las spezias da badugns tutgan tar las plantas indigenas cun spezialmain blers invertebrads ch’èn s’adattads specificamain a la planta, tranter auter numerusas spezias da baus e da tgirallas. Ina spezia da bau furma per exempel Deporaus betulae, Rhynchitidae che transfurma la part davant da la feglia en in pachet ch’al serva a deponer ils ovs.[5]
Annotaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]- ↑ Böhlmann, p. 48.
- ↑ Erich Oberdorfer: Pflanzensoziologische Exkursionsflora für Deutschland und angrenzende Gebiete. 8avla ed., Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart 2001, ISBN 3-8001-3131-5, p. 313.
- ↑ Rafaël Govaerts (ed.): Betula – World Checklist of Selected Plant Families, consultà ils 11 da schaner 2017.
- ↑ E. Kovac-Besović, K. Durić, Z. Kalodera, E. Sofić: Identification and isolation of pharmacologically active triterpenes in Betuale cortex, Betula pendula Roth., Betulaceae. En: Bosn J Basic Med Sci. 9 (1), favrer 2009, p. 31–38.
- ↑ Martin Brändle, Roland Brandl: Species richness of insects and mites on trees: expanding Southwood. En: Journal of Animal Ecology. 70, 2001, p. 491–504.
Litteratura
[modifitgar | modifitgar il code]- Horst Barthels: Gehölzkunde. Ulmer, Stuttgart 1993, ISBN 3-8252-1720-5.
- Heinz Ellenberg: Vegetation Mitteleuropas mit den Alpen in ökologischer, dynamischer und historischer Sicht. 5avla ediziun extendida, Ulmer, Stuttgart 1996, ISBN 3-8001-2696-6.
- Dietrich Böhlmann: Warum Bäume nicht in den Himmel wachsen – Eine Einführung in das Leben unserer Gehölze. Quelle & Meyer Verlag, Wiebelsheim 2009, ISBN 978-3-494-01420-3.
- Christian Wild e.a.: Die Sandbirke – die Birken. Fachtagung zum Baum des Jahres 2000. (Berichte aus der Bayerischen Landesanstalt für Wald und Forstwirtschaft, nr. 28), LWF, Freising 2000.
- Armin König: Über einige Methoden der züchterischen Auslese bei der Sandbirke (Betula pendula Roth). Dissertaziun, Göttingen 1985.
Colliaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]
Commons: Badugn pendus – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio- Badugn pendus, sin: infoflora.ch
- Dossier Birke – vom Entfernen zum Fördern, sin: waldwissen.net
- Die Hänge-Birke als Heilpflanze
