Shpërbërja e Çekosllovakisë
Shpërbërja e Çekosllovakisë (Çekisht: Rozdelení Ceskoslovenska, Sllovakisht: Rozdelenie Cesko-Slovenska) që hyri në efekt më 1 janar 1993, ishte ndarja e vetë-përcaktuar e republikës federale të Çekosllovakisë në vendet e pavarura të Republikës Çeke dhe Sllovakisë. Këto politika pasqyruan Republikën Socialiste Çeke dhe Republikën Socialiste Sllovake të krijuar në vitin 1969 si shtetet përbërëse të republikës federale çekosllovakiane.
Nganjëherë është i njohur si Divorci i Kadifes, një referencë për Revolucionin e Kadifes të vitit 1989 që çoi në fundin e sundimit të Partisë Komuniste të Çekosllovakisë dhe rivendosjen e një shteti kapitalist në vend.
Prapaskena
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- Artikulli kryesor: Historia e Çekosllovakisë
Çekosllovakia u krijua me shpërbërjen e Austro-Hungarisë në fund të Luftës së Parë Botërore më 1918, një takim e zhvilluar në Pittsburgh, Pensilvani, Shtetet e Bashkuara, ku presidenti i ardhshëm çekosllovak Tomáš Garrigue Masaryk dhe përfaqësues të tjerë çeke dhe sllovake nënshkruan Marrëveshjen e Pittsburgut, e cila premtoi një shtet të përbashkët të përbërë nga dy kombe të barabarta, çeke dhe sllovake. Menjëherë pas kësaj, filozofia e Edvard Beneshit shtyu për një unitet më të madh dhe një komb të vetëm.
Disa sllovak nuk ishin në favor të këtij ndryshimi, dhe në mars 1939, me presionin e Adolf Hitlerit, Republika e Parë Sllovake u krijua si një shtet satelitor i Gjermanisë me një sovranitet të kufizuar. Pushtimi nga Bashkimi Sovjetik pas Luftës së Dytë Botërore mbikëqyri ribashkimin e tyre në Republikën e Tretë Çekosllovake.
Në vitin 1968, Akti Kushtetues e Federatës rivendosi një strukturë zyrtare federale (të tipit 1917), por gjatë "periudhës së normalizimit" në vitet 1970, Gustáv Husák (megjithëse vetë një sllovak) e ktheu pjesën më të madhe të kontrollit në Pragë. Kjo qasje inkurajoi një ritregim të separatizmit pas rënies së komunizmit.
Ndarja
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Deri në vitin 1991, PBB e Republikës Çeke për kapital ishte rreth 20% më e lartë se ajo e Sllovakisë. Pagesat e transferimit nga buxheti çek në Sllovaki, e cila kishte qenë rregull në të kaluarën, u ndaluan në janar 1991.
Shumë çek dhe sllovak dëshiruan ekzistencën e vazhdueshme të një Çekosllovakie federale. Sidoqoftë, disa parti të mëdha sllovake mbronin një formë më të lirshme të bashkëjetesës dhe Partia Kombëtare Sllovake pavarësinë dhe sovranitetin e plotë. Në vitet e ardhshme, partitë politike u rishfaqën, por partitë çeke kishin pak ose aspak prezencë në Sllovaki, dhe anasjelltas. Për të pasur një shtet funksional, qeveria kërkoi kontroll të vazhdueshëm nga Praga, ndërsa sllovakët vazhduan të kërkojnë decentralizim.[1]
Në vitin 1992, Republika Çeke zgjodhi Václav Klaus dhe të tjerët që kërkuan ose një federatë edhe më të ngushtë ("federatë e zbatueshme") ose dy shtete të pavarura. Vladimír Meciar dhe politikanë të tjerë kryesorë sllovak të ditës donin një lloj konfederate. Të dy palët hapën bisedime të shpeshta dhe të ashpra në qershor. Më 17 korrik, parlamenti sllovak miratoi deklaratën e pavarësisë së kombit sllovake. Gjashtë ditë më vonë, Klaus dhe Meciar ranë dakord për të shpërndarë Çekosllovakinë në një takim në Bratisllavë. Presidenti çekosllovak Václav Havel dha dorëheqjen sesa të mbikëqyrë shpërbërjen për të cilën ai kishte kundërshtuar;[2] në një sondazh të opinionit të shtatorit 1992, vetëm 37% e sllovakëve dhe 36% e çekëve favorizuan shpërbërjen.[3]
Qëllimi i negociatave kaloi në arritjen e një ndarjeje paqësore. Më 13 nëntor, Asambleja Federale miratoi Aktin e Kushtetutës 541 i cili vendosi ndarjen e pronave midis tokave çeke dhe sllovake.[4] Me Aktin e Kushtetutës 542, miratuar më 25 nëntor, ata ranë dakord për shpërbërjen e Çekosllovakisë, më 31 dhjetor 1992.[4]
Ndarja ndodhi pa dhunë, dhe kështu u tha se ishte "kadife", ashtu si "Revolucioni i Kadifes" që i parapriu asaj, e cila u realizua përmes demonstratave dhe veprimeve masive paqësore. Në të kundërt, shpërthime të tjera pas-komuniste (të tilla si Bashkimi Sovjetik dhe Jugosllavia) përfshinin konflikt të dhunshëm. Çekosllovakia është i vetmi shtet ish-socialist që ka një ndarje plotësisht paqësore.
Arsyeja e ndarjes
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Janë dhënë një numër arsyesh për shpërbërjen e Çekosllovakisë, me debatet kryesore që përqendrohen nëse shpërbërja ishte e pashmangshme apo nëse shpërbërja ndodhi në lidhje me, apo edhe në kontrast me, ngjarjet që ndodhën midis Revolucionit të Kadifes të vitit 1989 dhe përfundimit të shteti i bashkuar në vitin 1992.[5]
Ata që argumentojnë nga qëndrimi i pashmangshmërisë, priren të tregojnë për dallimet midis dy kombeve, të cilat datojnë nga Perandoria Austro-Hungareze, dhe çështje të tjera. Ekzistojnë dallime etnike midis çekëve dhe sllovakëve. Këto çështje përfshinin, por nuk u kufizuan vetëm në, problemet me shtetin e përbashkët gjatë komunizmit, suksesin e shtetit komunist në tokat çeke dhe dështimin e tij në tokat sllovake të cilat akoma rezultuan në adoptimin e komunizmit, sepse çekët ishin më me ndikim në drejtimi i shtetit sllovakët, dhe kushtetuta e vitit 1968, e cila kishte një veto të pakicave.[6]
Ata që argumentojnë se ngjarjet midis viteve 1989 dhe 1992 çuan në shpërbërjen, tregojnë për faktorë ndërkombëtarë, siç janë ndarja e kombeve satelitore sovjetike, mungesa e mediave të unifikuara midis republikave çeke dhe sllovake, dhe, më e rëndësishmja, veprimet e udhëheqësve politikë të dy kombet (më saktësisht mosmarrëveshjet midis kryeministrave Klaus dhe Meciar).[7][8]
Pasojat
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Ekonomia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Shpërbërja pati një ndikim negativ në të dy ekonomitë, veçanërisht në vitin 1993, pasi lidhjet tradicionale të nevojshme për të akomoduar burokracinë e tregtisë ndërkombëtare u ndërprenë, por ndikimi ishte dukshëm më pak sesa pritej nga shumë njerëz.
Shumë çekë shpresuan që shpërbërja do të fillonte shpejt një epokë të rritjes së lartë ekonomike në Republikën Çeke (pa pasur nevojë të "sponsorizojë Sllovakinë më pak të zhvilluar"). Në mënyrë të ngjashme, të tjerët prisnin një Sllovaki të pavarur, të pashfrytëzuar e cila mund të bëhet një "tigër i ri ekonomik".
Sipas The Prague Post, "PBB-ja sllovake arriti në 95 përqind të PBB-së së Çekisë, dhe ka të ngjarë të tërheqë nivelin me të. Produkti kombëtar bruto sllovak, i cili përfshin të ardhurat e qytetarëve jashtë vendit dhe zbrit paratë e ndërmarrjeve shumëkombëshe shpërndahen të vendit, është më e lartë se ajo çeke. Pensionet e pleqërisë janë pak a shumë në të njëjtin nivel në të dy vendet, dhe konsumi për kapital është pak më i lartë në Sllovaki. Megjithatë, pagat janë 10 përqind më të ulëta mesatarisht në Sllovaki sesa në Republikën Çeke".[9]
Por Martin Filko, kreu i Institutit të Politikave Financiare të Ministrisë të Financave të Sllovakisë, theksoi se Sllovakia është ndër vendet e BE-së ku pagat përbëjnë pjesën më të ulët të PBB-së. Me fjalë të tjera, një pjesë e të ardhurave të njerëzve vijnë nga burime të ndryshme nga punësimi i tyre kryesor, dhe kjo zvogëlon ndryshimin real midis pagave çeke dhe sllovake, thotë Respekt.
Sllovakia ka stabilitet politik më të lartë se Republika Çeke: që nga viti 2018, sllovakët kanë pasur vetëm katër kryeministra që nga viti 1998, ndërsa çekët kanë pasur dhjetë. Sllovakët janë bërë një pjesë më integrale e BE-së falë adoptimit të euros, dhe ata janë më të vendosur për të marrë pjesë në sindikatat bankare dhe fiskale, shkruan Respekt. Në Republikën Çeke, krahu i djathtë hapi ekonominë, dhe krahu i majtë privatizoi bankat dhe tërhoqi investitorë të huaj.
Deri në vitin 2005, PBB-të e të dy vendeve po rriteshin me një normë të ngjashme. Por në vitet 2005-08, ekonomia sllovake u rrit më shpejt se ajo çeke. Ekonomistët pajtohen që kjo falë reformave të krahut të djathtë të qeverisë Mikuláš Dzurinda dhe premtimit për adoptimin e euros, i cili tërhoqi investitorët. Kur popullisti i krahut të majtë Robert Fico zëvendësoi Dzurinda si kryeministër sllovak pas tetë vjetësh në vitin 2006, ai uli reformat e krahut të djathtë vetëm në mënyrë të moderuar, por ai nuk i shfuqizoi ato, ndryshe nga Demokratët Socialistë Çek (CSSD).
Në këtë periudhë, çekët kishin tre kryeministra të CSSD-së në katër vjet (2002–06), e ndjekur nga një kabinet i lëkundshëm i qendrës së djathtë që shkurtoi dhe thjeshtoi taksat, por nuk arriti të përshkojë reformat e tjera dhe nuk donte të adoptonte euron, për shkak ndaj krizës financiare dhe qëndrimit ideologjik të Demokratëve Qytetar (ODS).
Nënshtetësia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Që nga federalizimi në vitin 1968, Çekosllovakia kishte ndarë nënshtetësinë, ose të Republikës Socialiste Çeke ose të Republikës Socialiste Sllovake (fjala 'Socialist' u rrëzua nga të dy emrat menjëherë pas Revolucionit të Kadifes). Ky dallim, megjithatë, pati pak efekte në jetën e qytetarit. Më 1 janar 1993, të gjithë shtetasit çekosllovakë u bënë automatikisht shtetas të Republikës Çeke ose Sllovake, bazuar në shtetësinë e tyre të mëparshme, adresën e qëndrimit të përhershëm, vendlindjen, lidhjet familjare, punën dhe kriteret e tjera. Për më tepër, njerëzit kishin një vit kohë për të kërkuar shtetësinë tjetër në kushte të caktuara.[10][11]
Legjislacioni sllovak lejonte nënshtetësinë e dyfishtë deri në vitin 2010 kur kjo mundësi u shfuqizua.[12] Vetëm një pjesë e vogël e njerëzve e kanë ushtruar këtë të drejtë; sidoqoftë, rëndësia e kësaj zvogëlohet nga anëtarësimi i të dy vendeve në BE pasi liria e lëvizjes e punëtorëve u garanton qytetarëve të BE-së të drejtën për të punuar dhe jetuar kudo në Bashkim. Në rastin e lëvizjes midis Republikës Çeke dhe Sllovakisë, kjo politikë hyri në fuqi nga viti 2004.
Në të kundërt, Republika Çeke më parë ka ndaluar nënshtetësinë e dyfishtë për qytetarët e natyralizuar, duke u kërkuar atyre që të heqin dorë nga shtetësia (it) ekzistuese para se të marrin shtetësinë e Republikës Çeke. Kjo kërkesë mund të hiqet vetëm nëse heqja dorë nga një shtetësi ekzistuese mund ta rrezikojë aplikuesin ose të afërmit e tyre në rrezik përndjekjeje në atdheun e tyre, gjë që nuk ishte rasti i aplikantëve nga Sllovakia. Kjo situatë ndryshoi me Aktin e ri të Qytetarisë të vitit 2013 (186/2013 Sb.), në ??fuqi që nga 1 janari 2014.[13] Sidoqoftë, shumica e qytetarëve të Sllovakisë nuk janë ende në gjendje të bëhen shtetas të dyfishtë si të Republikës Çeke, ashtu edhe të Sllovakisë, pasi ato automatikisht humbasin shtetësinë sllovake pas marrjes vullnetare të një tjetri (shiko paragrafin e mëparshëm). Të përjashtuar nga ky ligj janë vetëm ata shtetas sllovakë që marrin një shtetësi të huaj për shkak të martesës me një shtetas të huaj. Disa politikanë sllovak kanë spekuluar në media për zbutjen e Aktit të Qytetarisë, por asnjë ndryshim nuk është materializuar ende që nga janari 2015.
Njerëzit e të dy vendeve u lejuan të kalojnë kufirin pa pasaportë dhe u lejohej të punonin kudo, pa qenë e nevojshme të merrte një leje zyrtare. Kontrollet kufitare u hoqën plotësisht më 21 dhjetor 2007 kur të dy vendet u bashkuan me Marrëveshjen Schengen. Bashkimi Doganor midis Republikës Çeke dhe Sllovakisë mbeti në fuqi nga shpërbërja deri më 1 maj 2004, kur të dy vendet hynë në Bashkimin Evropian.
Sipas rregulloreve aktuale evropiane, qytetarët e secilit vend kanë të drejtë në mbrojtjen diplomatike të çdo vendi tjetër të BE-së dhe prandaj, Republikat Çeke dhe Sllovake kanë vendosur bashkimin e ambasadave të tyre së bashku me kombet e Grupit të Visegrád, në mënyrë për të zvogëluar shpenzimet.[14]
Romët
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Një nga problemet që nuk u zgjidhën gjatë shpërbërjes ishte çështja e një numri të madh të romëve që jetojnë në Republikën Çeke, të cilët kanë lindur dhe regjistruar zyrtarisht në Sllovakinë e sotme. Shumica e tyre nuk e regjistruan sërish vendbanimin e tyre zyrtar gjatë muajve para shpërbërjes, dhe kështu çështja e shtetësisë së tyre u la e hapur. Akti i Kombësisë së Çekisë në vitin 1992 lejoi një dhënie të nënshtetësisë automatike vetëm për ata që lindën në territorin çek. Për të tjerët, e drejta për nënshtetësi kërkonte prova të një periudhe pesë-vjeçare të qëndrimit, një precedent penal "të padukshëm", tarifa të konsiderueshme dhe një proces të ndërlikuar burokratik; kjo thuhet se përjashtoi një përqindje mjaft të madhe të romëve.[15]
Qeveria sllovake nuk donte të jepte shtetësi për jo-vendasit. Një numër i konsiderueshëm i romëve që jetojnë në jetimoret çeke nuk e sqaruan statusin e tyre juridik dhe u lanë të lirë nga kujdesi si jo-qytetarë i rritur pa ndonjë të drejtë të punojnë ose të jetojnë në Republikën Çeke.[16] Nën presionin e Bashkimit Evropian, qeveria çeke bëri ndryshime në ligjin e kombësisë së saj në vitin 1999 dhe 2003 të cilat zgjidhnin në mënyrë efektive problemin; megjithatë, kompensimi nuk u është dhënë atyre që janë bërë pa shtetësi në vitin 1992.[15]
Gjuha
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Në ish-Çekosllovakinë, kanali i parë televiziv ishte ai federal dhe gjuhët çeke dhe sllovake u përdorën në raporte të barabarta në lajmet televizive atje, megjithëse filmat e huaj dhe seritë televizive u dubluan pothuajse ekskluzivisht në çekisht, për shembull. Kjo (dhe fakti që gjuhët janë shumë të ngjashme) i bëri pothuajse të gjithë njerëzit e të dy kombeve në mënyrë pasive dygjuhëshe, d.m.th., ata ishin në gjendje të kuptojnë, por jo domosdoshmërisht të flasin gjuhën tjetër. Pas shpërbërjes në vitet 1990 kanalet e reja televizive në Republikën Çeke praktikisht ndaluan përdorimin sllovakishtes, dhe të rinjtë çekë tani kanë një kuptim shumë më të ulët të gjuhës sllovake. Gjithashtu, numri i librave dhe gazetave në gjuhën sllovake u shit në Republikën Çeke ra në mënyrë drastike. Sidoqoftë, lajmet televizive çeke filluan të rivendosnin mbulimin në gjuhën sllovake nga Slovak dhe Slovak TV(STV2) ritransmeton lajmin në televizionin çek Události CT çdo ditë, dhjetë minuta pas mesnatës.
Në RTVS publike, është e zakonshme që të ketë së paku një lajm ditor nga Republika Çeke gjatë lajmeve në kohën kryesore. Për më tepër, shumë programe televizive në kanalet televizive sllovake janë ende të dubluara në çekisht, disa filma në kinema janë me titra çekisht dhe ka shumë më shumë libra dhe revista në gjuhën çeke në treg sesa para shpërbërjes. Nxitja kryesore për shkëmbimin e gjuhës ka ardhur nga ofruesit e kanaleve televizive private si CS Link (Republika Çeke) dhe Skylink (Sllovakia) që ofrojnë kanale sllovake në Republikën Çeke dhe anasjelltas. Për më tepër, disa kanale, pavarësisht nga origjina e tyre kombëtare, ofrojnë programe në çekisht dhe sllovakisht (CSFilm, TV Barrandov) ose madje përzihen si raportimi i Premier Ligës Angleze në Nova Sport 1, një program sportiv që shfaqet në TV Nova. Gjithashtu, programi i Vitit të Ri për vitin 2009 u përgatit dhe u transmetua bashkërisht nga CT dhe STV dhe për 2010 nga TV PReke PRIMA dhe Slovak TV JOJ, këtë herë edhe duke përfshirë këndimin e himnit kombëtar çekosllovak.
Të rinjtë sllovak kanë akoma të njëjtën njohuri për gjuhën çeke si paraardhësit e tyre, nëse jo më mirë. Edhe sot, në Sllovaki, çekishtja mund të përdoret automatikisht në të gjitha procedurat gjyqësore, plus të gjitha dokumentet e shkruara në çekisht njihen nga autoritetet sllovake, dhe anasjelltas. Më tej, Akti Sllovak i Gjuhës Zyrtare, i miratuar në vitin 2009, rikonfirmoi të drejtën e çekëve për të përdorur gjuhën e tyre në të gjitha komunikimet zyrtare kur merren me autoritetet sllovake (megjithatë, Akti në mënyrë të qartë kufizoi përdorimin e çekishtes në Sllovaki vetëm për personat çek si gjuhë e tyre amtare). E njëjta gjë është e vërtetë për përdorimin e gjuhës sllovake në Republikën Çeke për shkak të Aktit të Procedurës së Administrimit të vitit 2004.[17] Gustáv Slamecka, një qytetar sllovak që ishte ministër i transportit të Çekisë (2009 - 2010), përdori gjuhën sllovake ekskluzivisht në komunikimin e tij zyrtar.
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ Skalnik Leff, Carol (1997). The Czech and Slovak Republics. Nation versus state (në anglisht). Westview Press. fq. 129–139. ISBN 0-8133-2922-1.
- ^ Vaclav Havel: Still Puckish, Still a Politician, No Longer President, The New York Times, 21 korrik 1992
- ^ Kamm, Henry. "At Fork in Road, Czechoslovaks Fret", The New York Times
- ^ a b Mrak, Mojmir (1999). Succession of States (në anglisht). Martinus Nijhoff Publishers. ISBN 978-90-411-1145-6.
- ^ Innes, Abby (2001). Czechoslovakia: The Short Goodbye (në anglisht). Yale University Press. ISBN 0-300-09063-3.
- ^ Kraus, Michael (2000). "International Forces and Factors". Irreconcilable Differences? Explaining Czechoslovakia’s Dissolution (në anglisht). Rowman & Littlefield. ISBN 0-8476-9020-2.
- ^ "Czechoslovakia Breaks in Two, To Wide Regret". The New York Times (në anglisht). 1 janar 1993.
- ^ Musil, Jiri (1995). The End of Czechoslovakia (në anglisht). Central European University Press. ISBN 1-85866-020-3.
- ^ "Is the Czech Republic richer than Slovakia?". Prague Post (në anglisht). Czech News Agency. 8 shtator 2014. Arkivuar nga origjinali më 8 shtator 2014. Marrë më 2 maj 2020.
- ^ "Zákon Národnej rady Slovenskej republiky o štátnom obcianstve Slovenskej republiky" (në sllovakisht). NR SR. janar 1993. Marrë më 12 nëntor 2014.
- ^ "Zákon o nabývání a pozbývání státního obcanství Ceské republiky" (në çekisht). Ceská národní rada. dhjetor 1992. Marrë më 12 nëntor 2014.
- ^ "Country Report: Slovakia" (PDF) (në anglisht). EUDO Citizen Observatory. janar 2013. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 11 nëntor 2014. Marrë më 12 qershor 2013.
- ^ "Informace k novému zákonu o státním obcanství CR" (në çekisht). Ministry of Interior of the Czech Republic. janar 2014. Marrë më 11 nëntor 2014.
- ^ "V4 wants common embassies" (në anglisht). Noviny.joj.sk. Arkivuar nga origjinali më 16 korrik 2012. Marrë më 3 maj 2020.
- ^ a b Dedic, Jasminka. Roma and Stateless Arkivuar 7 qershor 2019 tek Wayback Machine. European Parliament Committee on Civil Liberties, Justice and Home Affairs
- ^ The manufactured troubles of L'udovit Gorej Arkivuar 4 mars 2012 tek Wayback Machine, Roma Rights Quarterly, Summer 1997
- ^ "500/2004 Coll. ACT of 24th June 2004 Code of Administrative Procedure" (PDF) (në anglisht). Ducr.cz. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 7 janar 2015. Marrë më 3 maj 2020.
