Pređi na sadržaj

Beogradska tvrđava

Ovaj članak je dobar. Kliknite ovde za više informacija.
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za druge upotrebe, pogledajte stranicu Beograd (tvrđava).
Za park oko Beogradske tvrđave pogledajte stranicu Kalemegdan.
Beogradska tvrđava
Deo tvrđave sa spomenikom Pobednik
Opšte informacije
MestoBeograd
OpštinaStari grad
Država Srbija
Vrsta spomenikatvrđava
Vreme nastankaI–XVIII vek
Tip kulturnog dobraspomenik kulture od izuzetnog značaja
VlasnikRepublika Srbija
Nadležna ustanova za zaštituZavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda
beogradskonasledje.rs

Beogradska tvrđava[1][2] predstavlja gradsko utvrđenje oko koje se razvio današnji Beograd. Podignuta je početkom 1. veka kao palisada sa zemljanim bedemima, da bi se tokom vekova razvijala u rimski kastrum (II vek), vizantijski kastel (VI i XII vek), srednjovekovnu utvrđenu prestonicu Srpske despotovine (XIII i XV vek) i na kraju austrijsko/osmanlijsko artiljerijsko utvrđenje (XVII i XVIII vek). Danas je svojevrstan muzej prošlosti Beograda i sa Kalemegdanskim poljem čini jedinstvenu kulturno-istorijsku celinu u okviru Kalemegdanskog parka.[3]

Beogradska tvrđava se nalazi na ušću reke Save i Dunava, u urbanom području savremenog Beograda, Srbija. Smeštena u beogradskoj opštini Stari grad, tvrđava čini specifično istorijsko jezgro grada. Kao jedan od najznačajnijih predstavnika kulturnog nasleđa Beograda, prvobitno je zaštićena odmah posle Drugog svetskog rata, među prvim zvanično proglašenim spomenicima kulture u Srbiji.[4] Tvrđava je 1979. godine proglašena za Spomenik kulture od izuzetnog značaja, a pod zaštitom je Republike Srbije.[2] Najposećenija je turistička atrakcija u Beogradu, a druga je Skadarlija.[5] Pošto je ulaz besplatan, procenjuje se da je ukupan broj posetilaca (stranih, domaćih, Beograđana) preko 2 miliona godišnje.[6][7]

Položaj

[uredi | uredi izvor]

Tvrđava se nalazi na vrhu 125,5 m visokog završnog grebena šumadijske geološke ploče.[8] Peščani sprud se proteže najmanje od tašmajdanskog dela grada, potiče iz perioda miocena i najstarijih etapa starog Panonskog mora.[9] Litice grebena gledaju prema Velikom ratnom ostrvu[10] i ušću reke Save u Dunav, i čini jedan od najlepših prirodnih vidikovaca u Beogradu. Okružuju je tri ulice: Bulevar Petra Bojovića, Ulica Tadeuša Košćuška i Pariska ulica, kao i železnička pruga pored reke.

Izgled tvrđave

[uredi | uredi izvor]
Pogled na Beogradsku tvrđavu sa savskog keja u suton.

Osnovu tvrđave čine dva dela:

  • Gornji grad — obuhvata plato nekadašnjeg rimskog kastruma, vizantijskog kastela odnosno Despotovog grada i artiljerijska proširenja prema kopnu odnosno ka jugu i istoku.[11]
  • Donji grad — obuhvata Milutinovo Zapadno podgrađe i Despotovo podgrađe na obali, artiljerijsko proširenje ka istoku.

Strateški položaj tvrđave

[uredi | uredi izvor]

Beogradska tvrđava, a samim tim i sam Beograd, ima vrlo značajan strateški položaj u okviru celokupne jugoistočne Evrope.

Smeštena je na granici Panonske nizije i Balkanskog poluostrva i raskrsnica je putnih pravaca koji su od davnina povezivali Carigrad (Via Militaris) odnosno Solun (Via Egnatia) sa unutrašnjošću evropskog kontinenta.

Pored kopnenih puteva koji se na tom mestu spajaju, na njemu se ukrštaju i plovni putevi oličeni u Savi i pogotovo Dunavu koji predstavlja najznačajniju evropsku reku.

U lokalnom smislu gledano, tvrđava se nalazi na kraju grebenskog platoa koji se na tom mestu strmo spušta ka ušću Save u Dunav. Na taj način je rekama sprečen pristup tvrđavi sa severa i istoka Dunavom i zapada Savom.

Prošlost Beogradske tvrđave

[uredi | uredi izvor]

Privremeni logor

[uredi | uredi izvor]

Strateški položaj Beogradske tvrđave korišćen je u neolitu i eneolitu, ali se i pored toga, keltski grad razvio na prostoru današnje Karaburme, oko Rospi ćuprije.

Dolazak Rimljana na ove prostore, ponovo vraća Terazijski plato u središte pažnje. Pretpostavlja se da su još početkom 1. veka na prostoru Singidunuma bile stacionirane legije (IV Scithica i V Macedonica) ali tome, za sada, nema arheoloških potvrda. Domicijanova (81—96) podela Mezije 86. godine na Gornju i Donju, dovodi u ovo podneblje iz Dalmacije IV Flavia legiju. Ne zna se gde je prvobitno bila stacionirana (možda u Magrumu[12]), ali je izvesno da se ona trajno smešta u Singidunumu po okončanju Dačkih ratova početkom 2. veka.

Tada je podignut privremeni vojni logor od zemljanih bedema i drvenih palisada okružen rovom. Dugo se smatralo da se on nalazio na prostoru današnjeg Gornjeg Grada, ali za to nije bilo potvrde u arheološkim istraživanjima. Otkrića sa kraja 20. veka (obavljena 1997. godine) su otvorila mogućnost da se on zapravo nalazio na potezu od današnjeg Trga republike (Narodni muzej i pozorište) do Kolarčeve zadužbine i Studentskog parka, oivičen današnjim ulicama kneza Mihajla i Braće Jugovića.

Iako ova hipoteza još uvek nije u potpunosti potvrđena, danas se smatra da se privremeni logor nalazio najverovatnije na tom prostoru. Na osnovu te pretpostavke, procenjuje se da je imao pravougaonu osnovu čije su maksimalne dimenzije mogle biti 200 m x 400 m.

Rimski kastrum

[uredi | uredi izvor]
Rimska skulptura i antički spomenici iz Singidunuma u izložbenom prostoru Velikog barutnog magacina.

Tragovi naselja na prostoru Beogradske tvrđave datiraju još iz neolita, da bi se u doba Kelta na prostoru današnje Karaburme razvio pravi grad pod imenom Singidunum.

Najstarije utvrđenje na mestu današnje Beogradske tvrđave podignuto je najverovatnije između 6. i 11. godine n. e. u vreme kada su varvarska plemena počela da ugrožavaju severne granice Rimskog carstva. Tada je na platou od Narodnog muzeja i Pozorišta do Studentskog parka podignuto utvrđenje od zemljanih bedema i palisada koje je kasnije, najverovatnije u II veku, preraslo u klasični rimski kastrum koji je činio sastavni deo čuvenog limesa.[12]

Kastrum je imao pravougaonu osnovu dimenzija 560 m sa 350m i obuhvatao je današnji Gornji Grad sa delom Kalemegdanskog parka do današnje Pariske ulice. Tokom prvih vekova nove ere bio je stalno sedište IV Flavijeve legije. Posle podele Rimskog carstva 395. godine tvrđava ulazi u sastav Istočnog rimskog carstva pod imenom Singidon, da bi 441. godine bila razrušena u velikom napadu Huna. Kralj Ostrogota Teodorik Veliki je osvaja 471. godine, da bi je 498. godine napustio tokom seoba Ostrogota na Apeninsko poluostrvo.

Kasnoantičko odnosno ranovizantijsko utvrđenje

[uredi | uredi izvor]

Tvrđava biva obnovljena i ojačana nešto pre 535. godine tokom vladavine vizantijskog cara Justinijana I (527—565). Tom prilikom je njena površina svedena najverovatnije samo na pravougaoni prostor današnjeg Gornjeg Grada. Oko nje se tokom slovenskog naseljavanja na Balkansko poluostrvo smeštaju Srbi. Tvrđavu su u VIII veku razorili Obri, posle čega je ona neko vreme bila napuštena.

Srednjovekovno utvrđenje

[uredi | uredi izvor]
Despotova kapija i Dizdareva kula predstavljaju zajedno sa severoistočnim bedemom najbolje očuvan deo srednjovekovnog Gornjeg grada s početka 15. veka. Kula je dobila naziv po tome što je u drugoj polovini 18. veka u njoj stanovao dizdar — zapovednik tvrđave. Teško je stradala u bombardovanju Beograda 1915. godine.

Ne zna se pouzdano kada su obnovljeni bedemi i život u Beogradskoj tvrđavi, ali je izvesno da je u sredinom IX veka postojalo utvrđeno naselje. Ono je najverovatnije obuhvatalo zapadni ugao nekadašnja kasnoantička utvrđenja (prostor budućeg vizantijskog Kastela i Despotovog Grada) kao citadelu utvrđenu kamenom, dok je ostatak prostora nekadašnjeg kasnoantičkog utvrđenja odnosno pravougaoni prostor Gornjeg Grada bio opasan zemljanim bedemom sa palisadom ispred koga se nalazio suvi šanac čime se Beogradska tvrđava nije umnogome razlikovala od većine ostalih utvrđenja u Evropi tog doba. Arheološki ostaci rova pronađeni su 2012. godine.[13]

Ranovizantijska (kasnoantička) tvrđava je bila građena od belog kamena koji je bliještao sa svog uzdignutog položaja nad panonskom ravnicom, zbog čega su joj Srbi dali naziv Beli Grad odnosno Beograd pod kojim se tvrđava i naselje prvi put pominju 16. aprila 878. godine u pismu rimskog patrijarha Jovana VIII upućenog bugarskom kanu Borisu (852—889).

Tokom vekova tvrđavom i gradom upravljaju na smenu Bugari, Vizantinci i Mađari, da bi u XI veku ponovo došla u ruke Vizantijskog carstva posle sloma Samuilovog carstva (1018). Pošto je grad tada postao istureno granično utvrđenje Vizantije, nekadašnji kasnoantički bedemi su obnovljeni.

Mađari su pokušali da zauzmu grad 1071. godine, da bi 1127. godine uspeli na kratko da zauzmu grad, ali pošto nisu bili u stanju da grad zadrže porušili su utvrđenje i tako dobijeni materijal su iskoristili za utvrđivanje Zemunskog Grada. Za vreme vladavine Manojla Komnina (1143—1180) Vizantinci zauzimaju Zemun, a kamen koji je tri decenije ranije prešao Savu vraćen je i ugrađen nazad u Beogradsku tvrđavu koja u periodu od 1151. do 1165. godine biva pretvorena u kastel u obliku deltoida dimenzija oko 135 m sa oko 60 m, smeštenog na prostoru nekadašnje citadele.

Grad 1183. ili 1184. godine pada u ruke Mađara koji vladaju njime sve do početka XV veka sa malim prekidom od 1284. godine je njime upravljao prvo tzv. sremski kralj Dragutin (kralj Srbije 1276—1282, kralj Srema 1282—1316), a potom i njegov brat Milutin (1282—1321), da bi ga Mađari ponovo povratili 1319. godine. Tokom svoje vladavine Milutin je proširio utvrđenje na zapad, spustivši bedeme do Save (tzv. Zapadno Podgrađe). Srpski car Dušan (1331—1355) i kasnije knez Lazar (1371—1389) su pokušali da zauzmu tvrđavu, ali bez uspeha.

Beogradska tvrđava u doba despota Stefana Lazarevića

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Beogradska tvrđava u doba despota Stefana Lazarevića
Ostaci zamka despota Stefana u severozapadnom delu Gornjeg grada. Zamak je u potpunosti porušen u velikoj eksploziji barutnog magacina u Gornjem gradu oktobra 1690. godine za vreme tzv. Velikog turskog rata 1688—1690.
Zindan kapija i most. Svi mostovi na Kalemegdanu su bili drveni da bi se lakše mogli zapaliti i time spreči prodor osvajača. Izgrađena je za vreme ugarske vladavine u periodu od 1440-1456. godine kako bi ojačala prilaz Despotovoj kapiji koja je tada predstavljala glavni ulaz u Gornji grad. Ovde su vođene žestoke borbe tokom opsade sultana Mehmeda Fatiha 1456. godine koji je posle Carigrada želeo da osvoji Beograd. Međutim, odlučujuća bitka se ipak odigrala na reci, odnosno Dunavu. Nakon poraza turske flote pala je i opsada grada. Beograd je konačno osvojio tokom pohoda sultan Sulejman I Veličanstveni 1521. godine. U međuvremenu, između dve velike bitke za Beograd otkriven je Novi svet. Dobila je kasnije naziv po tome što su njeni podrumi pretvoreni u tamnice.

Vazalnim ugovor koji je sa mađarskim kraljem Žigmundom (1387—1437) zaključio 1403. godine srpski despot Stefan Lazarević (1377—1427) srpska despotovina je dobila Beograd i još neke oblasti. Tokom njegove uprave gradom, tvrđava koju su Osmanlije 1397. godine razrušile je obnovljena i značajno proširena u periodu od 1403. do 1407. godine kada je obnovljen kastel koji je pretvoren u despotov utvrđeni dvorac (1405), posle čega je obnovljeno Zapadno Podgrađe u kome je podignuto Ratno pristanište. Radovi na proširenju utvrđenja su trajali sve do smrti despota Stefana 1427. godine, a u samom gradu se od 1405. godine nalazi prestonica Srbije koja je do tada bila u Kruševcu (vidi Grad cara Lazara). Tokom Stefanove vladavine u gradu je obnovljen:

  1. Manojlov kastel koji je pretvoren u despotov utvrđeni dvorac sa prvobitnom kulom Nebojša kao donžonom (okončano 1405)
  2. Zapadno Pograđe koje je ojačano i uz koje je podignuto Ratno pristanište (okončano 1407) dok su kao potpuno novi delovi tvrđave u periodu od 1407. do 1427. godine redom podizani:
  3. Gornji Grad koji je opasan sistemom dvostrukih bedema, poput niskog i zadnjeg bedema u carigradskim Teodosijevim bedemima
  4. Duboki suvi šanac ispred Gornjeg grada sa kopnene strane
  5. Donji Grad sa Gradskim pristaništem čiji je ulaz čuvala kula koja je kasnije prerađena u današnju kulu Nebojšu

čime je površina koja je opasana bedemima za nešto manje od četvrt veka uvećana desetostruko.

Posle Stefanove smrti, Beograd biva vraćen Mađarima koji ga dodatno ojačavaju zbog sve veće opasnosti od Osmanlija, koje su ga tri puta opsedale:

Tokom svoje vladavine Mađari su dodavali barbikane ispred glavnih gradskih kapija, istureni deo utvrđenja na istoku i preradili su današnju kulu Nebojša u tipičnu artiljerijsku kulu tog doba.

Artiljerijsko utvrđenje

[uredi | uredi izvor]
Kralj kapija u baroknom stilu i novi bedemi iz prve polovine 18. veka na ulazu u Gornji grad. Izgrađeni su na mestu stare srednjovekovne kapije i bedema. Građena je 1693-1696. godine i teško oštećena tokom austrijskog bombardovanja 1717. godine. Konačni oblik je dobila tokom velike austrijske rekonstrukcije tvrđave u prvoj polovini 18. veka. Stari drveni most zamenjen je betonskim 1928. godine.
Novi bedemi iz prve polovine 18. veka prilagođeni novoj ratnoj tehnici a koji su zamenili stare srednjovekovne bedeme iz prve polovine 17. veka.

Austrijanci osvajaju tvrđavu 1688. godine i počinju sa opsežnom obnovom i preradom iz srednjovekovnog u artiljerijsko utvrđenje. Posao je poveren Andreju Kornaru koji ga je većinom priveo kraju 1696. godine pod Osmanlijama koje su u međuvremenu povratile grad. Tom prilikom je tokom bombardovanja pogođen barutni magacin smešten u Despotovom Gradu što je izazvalo veliku eksploziju u kojoj je stradao gotovo ceo Despotov Grad. Međutim Kornarova rešenja su već tada bila zastarela, a zbog stalnih borbi nikada nisu ni u potpunosti završena.

Austrijanci zauzimaju 1717. godine Beograd i u periodu od 1723. do 1736. godine Švajcarac Nikola Mores fon Doksat izvodi velike prepravke i dograđivanja tvrđave u sklopu kojih je planirano i podizanje dodatnih utvrđenja na levim obalama Save i Dunava koja bi bila povezana sa samim utvrđenjem. Međutim tvrđava je Beogradskim mirom iz 1739. godine bez borbe vraćena Osmanlijama, a Austrijanci su bili primorani da poruše novoizgrađene bedeme u roku od tri (bastiona trasa oko varoši) odnosno šest (utvrđenja u sklopu tvrđave) meseci. Po okončanju tih radova grad biva u junu 1740. godine predat Osmanlijama. Zbog potrebe očuvanja svojih severnih granica Osmanska imperija je morala da obnovi i dodatno utvrdi Beogradsku tvrđavu, ali je usled lošeg finansijskog stanja u samom carstvu ta obnova trajala preko dve decenije i nije unela ništa novo, već je predstavljala pojednostavljenu obnovu tada već zastarelih Doksatovih rešenja.

Beogradska tvrđava oktobra 1789. godine ponovo pada u austrijske ruke, ali već 1791. godine biva vraćena Osmanlijama prema odredbama Svištovskog mira.

Vidin kapija u severoistočnom delu Donjeg grada, izgrađena je u razdoblju 1740-1750. godine, u okviru turskih radova na prethodno porušenim austrijskim fortifikacijama.

Srpski ustanici pod Karađorđem osvajaju tvrđavu 1807. godine i ona ostaje u sastavu ustaničke Srbije sve do propasti Prvog srpskog ustanka 1813. godine. Prema ugovoru o Osmanlijskom napuštanju Srbije knezu Mihailu Obrenoviću (1839—1842, 1860—1868) 19. aprila 1867. godine bivaju simbolično predati ključevi Beogradske tvrđave. Neposredno posle ovoga utvrđenje gubi svoj vojni karakter, a od 1869. godine ceo prostor nekadašnje tvrđave i njene okoline počinje da se pretvara u Kalemegdanski park.

Prostor tvrđave je stradao tokom bombardovanja za vreme Prvog svetskog rata i tom prilikom su uništene skoro sve zgrade u njenoj unutrašnjosti, a sami bedemi su pretrpeli teška oštećenja.

Zgrada Geografskog instituta, u kojoj se danas nalazi Vojni muzej, gradi se od 1924. – to je prva zgrada građena prema tadašnjem Generalnom planu.[14] Na gradilištu je pronađena rimska statua žene, blizu dva metra visine,[15] preneta u Narodni muzej. Pronađen je i rimski novac i ploča sa latinskim natpisom, koji su radnici uništili.[16] U Gornjem gradu se nalazio garnizonski vojni zatvor.[17]

Pre gradnje savskog keja, uklanjani su „prvi bedemi… sasvim na obali” u leto 1936,[18] kružni put ispod Donjeg grada je završavan krajem avgusta.[19] U sklopu rekonstrukcije tvrđave, te godine je podizana „petospratna kula” u okolini crkve Ružice i mostovi.[20] U to vreme je i Zindan kapija rekonstruisana i dobila današnji izgled.[21] Kafana između Zoološkog vrta i Crkve Ružice građena je 1938.[22] i otvorena u junu 1939[23] (zakupac je ubrzo bio osuđen po Zakonu o suzbijanju skupoće[24]). Kula Nebojša je takođe restaurirana 1938, povećano je šetalište na savskoj strani, opravljeni srušeni zidovi terasa ispod „Pobednika”.[25] Pre rata je planirano da se u Donjem gradu izgradi olimpijski stadion.[26]

Tokom Drugog svetskog rata u sklopu tvrđave su bile stacionirane nemačke okupacione snage. Donji grad je regulisan 1941—43, uklonjene su stare zgrade i ruševine i prostor je pretvoren u park.[27][28] Posle oslobođenja Beograda 20. oktobra 1944. godine u tvrđavu su se smestile trupe JNA, koje su je napustile 1946. godine kada je ceo prostor tvrđave i parka stavljen pod zaštitu države.

U 2018. godini najavljeno je da će ceo deo priobalja od Brankovog mosta na Savi do Pančevačkog mosta na Dunavu biti transformisan u linearni park, po uzoru na Haj lajn park u Njujorku i park Zarjadje u Moskvi. To bi opkolilo Beogradsku tvrđavu. U aprilu 2019. najavljeno je da će se park prostirati na 4,7 km (2,9 mi), pokrivajući površinu od 47 ha (120 acres).[29][30] U avgustu 2021, grad je proširio projekat na 66 ha (160 acres), ali će samo 22,8 ha (56 acres) zapravo činiti zeleni koridor, dok će ostatak biti privatni stambeni objekti, komercijalni objekti i sportski tereni.[31] Ovo je izazvalo negativne komentare stručnjaka. Novi dizajn bi zapravo potisnuo ljude od reke, da šetaju sadašnjim bulevarom koji okružuje tvrđavu. Sama tvrđava bi na kraju bila dodatno degradirana i obezvređena, te su arhitekte i arheolozi umesto toga predložili ankete, istraživanja i konzervaciju podnožja tvrđave. Projekat parka je opisan kao dimna zavesa, sa stvarnom svrhom prodaje obala reke privatnim investitorima i podizanja cena nekretnina.[32]

Nova gradska uprava na čelu sa gradonačelnikom Aleksandrom Šapićem je 2022. godine urbanističkim planom grada uključila izmeštanje Beogradskog zoološkog vrta iz tvrđave. U februaru 2023, godine Šapić je najavio preseljenje u deonicu Ada Safari ostrva Ada Ciganlija. Gradski menadžer Miroslav Čučković objasnio je preseljenje: „Od osnivanja nove gradske uprave… donosili smo odluke koje su vezane za našu posvećenost prostorima kojima su se Beograđani približavali svih ovih prethodnih godina. To su prostori za koje smatramo da treba da imaju neku novu vrstu sadržaja i mogućnost direktnog ulaganja u njih“.[33] Šapić je dodao da je „doneta politička odluka da se to reši“, a ako sve bude po planu, preseljenje bi moglo biti završeno za tri godine.[34]

Reakcije javnosti i stručnjaka na projekat bile su velike, uglavnom u pogledu brzopletosti, arbitraže, irelevantnosti, zakonitosti i odabira lokacije. U javnosti se spekulisalo da stanovnicima novoizgrađenog bogatog stambenog kompleksa K-Distrikt preko puta zoološkog vrta smeta smrad, ili da bi se umesto zoološkog vrta na ovako izuzetnoj lokaciji mogli graditi neki unosniji objekti, jer su „direktne investicije“ date kao jedan od razloga.[35][36] Šapić se potom malo povukao, rekavši da je to samo „politička ideja“ koja se ne pravi na brzinu, da će se tek sada raditi analize i ankete radi provere održivosti, da se ništa neće graditi umesto zoološkog vrta, već će se tvrđava konzervirati umesto toga, i da ne postoji određeni vremenski okvir za projekat.[37][38]

Arheologija

[uredi | uredi izvor]

Drugi svetski rat

[uredi | uredi izvor]
Kapija Karla VI.

Već u aprilu 1941. godine, profesor i major Johan Albreht fon Rajsvic je postavljen u Službu za zaštitu kulturnih vrednosti u Srbiji. Spasao je brojne kulturne objekte u Srbiji, za koje je posle rata dobio pohvale i od nekih srpskih istoričara. Donji grad je 20. oktobra 1941. ograđen po njegovom naređenju čuvanja i zaštite tvrđave. On je takođe započeo i arheološka iskopavanja. Međutim, pravo na kopanje u tvrđavi traženo je i od pseudonaučne organizacije Anenerbe i od Glavne radne grupe jugoistok od Radne grupe Rajhslajtera Rozenberga. Pod finansijskim i političkim pritiskom, fon Rajsvic je osećao da mora da stane na stranu jednog od njih, te je u oktobru 1941. dogovorio učešće Anenerbea sa šefom organizacije Valterom Vustom. Na osnovu toga, kolaboracionistički ministar prosvete i vera Velibor Jonić izdao je „dozvolu za monopol“ Anenerbeovom generalnom sekretaru Volframu Siversu u februaru 1942.[39]

Austrijski praistoričar Fridrih Holste izabran je da sprovede istraživanje, ali je ubijen u maju 1942. u blizini Harkova u Ukrajini, pre nego što je stigao u Beograd. Zamenio ga je Vilhelm Unfercagt, direktor Berlinskog muzeja za praistoriju i ranu istoriju. Uz Siversa i Herberta Jankuna, bliskog saradnika Hajnriha Himlera, Unfercagt je započeo ciljano iskopavanje, tražeći materijalne dokaze koji bi potvrdili nemačku ideju o transformaciji Beograda u Prinzeugenstadt. On je posebno tražio monumentalnu kapiju na ulasku u Donji grad, podignutu tokom obnove Beograda Nikole Doksata po naređenju princa Eugena Savojskog tokom 1720-ih i 1730-ih godina. Kapija je dobila ime po svetom rimskom caru iz tog perioda, Karlu VI. Sekretar Ministarstva unutrašnjih poslova Rajha Vilhelm Štukart je već 15. jula 1941. poslao dopis u kojem traži da se Beograd pretvori u „Rajhovu tvrđavu“. Trebalo je da se vojno poveže sa Borskim rudnicima bakra i zlata i Đerdapskom klisurom Dunava, da bi se stvorila zaštitna zona Banata. Ova zona je trebalo da postane Eugenija, odnosno Distrikt Princa Eugena, gde je trebalo da se nasele i prošire dunavske Švabe.[39]

Kopanje je trajalo 1942. i 1943. godine, kada je prekinuto nakon što je počelo savezničko bombardovanje Beograda. Do 1943, Nemci su potpuno obnovili kapiju Karla VI, do najsitnijih detalja. Rekonstrukcija je obuhvatila kartuš sa inicijalima cara na prestonici sa spoljne strane, a navodni grb nikada postojeće Tribalije, sa unutrašnje strane (vepar sa strelom probodenom kroz glavu). Kako se motiv ovog grba pojavljivao u srednjovekovnim srpskim pečatima i usvojen kao deo srpskog grba posle Prvog srpskog ustanka 1804. godine, trebalo je da prikaže inkorporaciju Srbije u zapadno carstvo. Kapija je oštećena već tokom teškog savezničkog uskršnjeg bombardovanja u aprilu 1944. godine.[39]

Nije poznato da li je Anenerbe nešto konkretno tražio ili je samo želeo da falsifikuje put kojim su Arijevci sa Bliskog istoka stigli u Nemačku. Neki sačuvani dokumenti pokazuju da su otkrili ostatke keltskih i gotskih naselja, rov iz rimskog perioda i relikvije iz austrijske vladavine nakon osvajanja Eugena Savojskog. Neki izvori tvrde da je nakon početka bombardovanja dokumentacija i deo artefakata prevezeni u Lebus, u Nemačkoj, i smatraju se izgubljenim. Drugi tvrde da je ceo materijal pohranjen u Muzeju grada Beograda. Ono što se pouzdano zna jeste da su Nemci tokom „čišćenja terena“ 1941–1942 godine potpuno uništili temelje austrijske artiljerijske kasarne podignute u periodu 1723–1736.[39]

Posle rata

[uredi | uredi izvor]

Grad je 29. februara 1952. godine doneo „Odluku o zaštiti, adaptaciji i održavanju narodnog parka Kalemegdan“ kojom su postavljene granice zaštićenih područja kao reke Dunav i Sava i ulice Tadeuša Košćuškog i Pariske. Beogradski Zavod za zaštitu spomenika kulture je 1962. godine proširio zonu na nekoliko blokova preko puta. Detaljni plan Kalemegdana iz 1965. godine predviđao je da se, uprkos ogromnoj arheološkoj vrednosti koja leži ispod tvrđave, može istražiti, restaurirati ili zaštititi u osnovi samo ono što je do tada otkriveno. To je izazvalo problem kako za proširenje parka, tako i za dalje istraživanje podzemlja tvrđave. Najbolji primer je Donji grad gde se ne vide ni park u potpunosti razvijen ni ostaci nekadašnje luke koja se tu nalazila.[40]

Površina tvrđave je 66 ha (160 acres). Do 2000. godine samo 5% te površine je arheološki ispitano, a do 2010. taj broj je porastao na 12% ili 8 ha (20 acres). Na osnovu dosadašnjih saznanja, procenjuje se da je za vreme vladavine despota Stefana Lazarevića u prvoj polovini 15. veka, kada je Beograd postao prestonica Srbije, grad u okviru tvrđave imao 5.600 do 12.000 stanovnika. Arheološka istraživanja su vršena na sledećim lokacijama:[41]

  • Gornji grad u unutrašnjoj tvrđavi; pregledano 1948–2009; pronađeni ostaci pripadaju praistoriji, antici, srednjem veku i tursko-austrijskom periodu
  • bedem na obali u Donjem gradu 1963–2010; srednji vek i tursko-austrijski period
  • Kalemegdanski park 1973–2010; antika, srednji vek i tursko-austrijski period
  • Beogradski zoološki vrt 1988; antika, srednji vek i tursko-austrijski period

U septembru 1969. objavljena su velika otkrića. Izgled Donjeg grada je nakon iskopavanja skoro potpuno promenjen. Otkrivena je srednjovekovna kaldrma, stari bedemi i kapije. Pri tome je Donji grad učinjen pristupačnijim posetiocima, uključujući novo stepenište i rekonstrukciju dela srednjovekovnog bedema. U Gornjem gradu otkrivena su četiri velika, masivna stuba iz perioda despota Stefana Lazarevića (15. vek). To su ostaci srednjovekovnog mosta koji se nalazio ispred glavnog ulaza u unutrašnje utvrđenje grada. Tvrđava je bila okružena dubokim rovom. Ranije se znalo da je u okviru tvrđave postojao unutrašnji, pokretni most, koji je opstao do 17. veka, ali se nije znala njegova tačna lokacija i tip konstrukcije.[42]

Istražene deonice posle 2000. godine obuhvataju prilaznu stazu do Malog stepeništa u parku Kalemegdan, bastion na savskoj padini, kapije Kralja, Save, Mraka i Karađorđa, Veliki Ravelin itd.[7] Prilikom rekonstrukcije Česme Mehmed paše Sokolovića 2017. godine, pored Defterdarove kapije u Gornjem Gradu, došlo je do nekoliko arheoloških otkrića. Otkriveni su ostaci rimskog kastruma, dve urne iz bronzanog doba i ostaci neolitskog predmeta. Nalazi su konzervirani i ponovo sahranjeni.[43]

Karakteristike

[uredi | uredi izvor]

Beogradska tvrđava je uglavnom podeljena na četiri dela. Četiri deonice, od kojih dve čine samu tvrđavu (Donji i Gornji Grad), a dve danas čine Kalemegdanski park, bile su podeljene Carigradskim putem, na lokaciji savremene pešačke staze pored Umetničkog paviljona Cvijete Zuzorić.[7]

Donji grad

[uredi | uredi izvor]
Crkva Ružica

Donji Grad zauzima padinu ka obalama reka, od vrha (greben gde je „Pobednik”). Između najnižeg dela i Dunava nalazi se Kula Nebojša („Neosvojiva, neustrašiva ili smela kula“), koja je pretvorena u muzej grčkog revolucionara Rige od Fere, kojeg su Turci u ovoj kuli zadavili i njegov leš je bačen u Dunava. Donji Grad, kao i susedna Savamala, često strada od poplava, a Kula Nebojša je pretrpela znatna oštećenja tokom velikih poplava 2006. godine. U ovom kraju se nalaze i pravoslavne crkve Ružica (nekadašnje austrijsko skladište oružja) i Sveta Petka, kao i Beogradski planetarijum.

Modernu crkvu Svete Petke projektovao je arhitekta Momir Korunović. Izgradnja je počela u prvoj polovini tridesetih godina dvadesetog veka, na mestu stare kapele. Osvećena je 27. oktobra 1937. godine, na praznik Svete Petke.[44]

Za vreme mandata gradonačelnika Dragana Đilasa (2008–13) ponovo se pojavila ideja o proširenju zoološkog vrta na Donji Grad, koji je zauzimao pre Drugog svetskog rata, ali su stručnjaci bili protiv. Urbanističkim planom tvrđave iz 1965. godine već je bilo predviđeno potpuno izmeštanje zoološkog vrta van tvrđave, na neke prigradske lokacije, koje su u kasnijim planovima obuhvatale Veliko Blato, Stepin Lug ili Jelezovac. Proširenje zoološkog vrta prekinulo bi pešačku komunikaciju između dunavskog i savskog dela tvrđave, koja je već presečena 1949. godine, ali je obnovljena 2009. rekonstrukcijom i otvaranjem Savske kapije. Takođe, sprečilo bi se istraživanje Donjeg Grada, koji je još uvek u velikoj meri neistražen, a kapiju Karla VI, remekdelo Baltazara Nojmana, ostavilo bi u samom zoološkom vrtu. Godine 2017, zoološki vrt nije bio izmešten, ali se odustalo od ideje o proširenju.[7]

Osim zaštite tvrđave kao spomenika kulture, kao spomenik prirode zaštićeni su delovi Donjeg grada i padina koja ga deli od Gornjeg grada. Područje je uvršteno u prvu zaštitu tvrđave iz 1946. Godine 1968, posebno su zaštićena dva područja: „Pomorski neogeni greben – profil ispod spomenika Pobednika na Kalemegdanu“ i „Geološko-geografski slojevi na lokalitetu Kalemegdan, kod spomenika Pobednik“ . Agencija za životnu sredinu Srbije izradila je studiju o ovom području i dostavila je Vladi 2017. U februaru 2021, Vlada je spojila dva ranije zaštićena područja i proširila zaštićeno područje na 14,07 ha (34,8 acres), uspostavljajući spomenik prirode Kalemegdanska peščara. Područje je jedinstveno geološko obeležje u Srbiji, kao ostaci morskog grebena najstarije etape u istoriji Panonskog mora. To uključuje sedimente koji potiču iz srednjeg, badenskog stadijuma miocenskog perioda.[45] Smatra se da litice imaju i istorijski značaj - slovensko ime Beograda, beli grad, prema jednoj od teorija, potiče od otkrivenih belih slojeva miocenskog krečnjaka na čijem je vrhu podignut grad.[9]

Crkva Uspenja Presvete Bogorodice

[uredi | uredi izvor]

Crkva Uspenja Presvete Bogorodice, koja je služila i kao saborna crkva, građena je tokom 12. veka, za vreme obnovljene vizantijske vladavine. U crkvi se nalazila čudotvorna ikona Bogorodice. Zabeleženo je da su se vizantijska princeza i srpska kraljica Simonida poklonile ikoni 1315. godine kada je posetila Beograd. Sama građevina je bila velika trobrodna crkva sa velikom kupolom. Kako je Beograd u drugoj polovini 14. veka bio uglavnom zapušten, i crkva je dosta propadala.[46]

Kada su Mađari predali grad srpskom despotu Stefanu Lazareviću, on je započeo masovnu obnovu tvrđave, uključujući i crkvu, koja je obnovljena i proširena. Hroničar Konstantin Filozof opisao je crkvu, uključujući čuvenu ikonu Bogorodice, mošti Svete Petke i svete carice Teofano (preseljene u Beograd posle pada Bugarske pod Osmanlije), ikone Dvanaestorice apostola (šest sa obe strane), i relikvijar koji sadrži ruku. Despot je dogradio pevnice i manastirski kompleks oko nje. Crkva je postala sedište Beogradske mitropolije, ovoga puta Srpske pravoslavne crkve, a on je proglašen „egzarhom svih srpskih zemalja“.[46]

Više od dve decenije kasnije, kada je Beograd vraćen Mađarima, uz nju je podignuta zgrada Mitropolije. Na sam dan kada su Osmanlije osvojile Beograd, 29. avgusta 1521. godine, crkvu su pretvorile u džamiju. Sa krova je skinut krst, preslikane su ikone i pretopljena crkvena zvona. Već sutradan je osmanski sultan Sulejman Veličanstveni u bivšoj crkvi služio glavnu islamsku molitvu petkom, džuma namaz. Kada je Sulejman preselio beogradske hrišćane u Carigrad, oni su sa sobom poneli ikonu Bogorodice i mošti Svete Petke i svete carice Teofano. Deo njih je naseljen u istanbulskom naselju danas poznatom kao Belgradkapi, ili Beogradska kapija, gde su podigli Bogorodičinu crkvu, a verovatno čuvali ikone i mošti.[46] Unutrašnjost i sve relikvije u ovoj crkvi su uništene tokom Istanbulskog pogroma 1955. godine.[47]

U blizini crkve, Osmanlije su iskopali u zemlju veliki magacin za barut. Tokom austrijskog napada pod Eugenom Savojskim, austrijska vojska je direktno udarila u magacin 17. avgusta 1717. izazvavši eksploziju koja je srušila skoro sve građevine u Donjem gradu, uključujući i crkvu. Tokom masovne rekonstrukcije tvrđave i izgradnje baroknog Beograda koja je usledila 1720–1739, Austrijanci nikada nisu obnovili crkvu. Dalje, da bi izravnali teren u Donjem gradu, potpuno su srušili ostatke crkve. Danas se ne zna ni gde se crkva tačno nalazila, ni kako je izgledala njena spoljašnjost.[46]

Jedini sačuvani deo crkve su ostaci mermernog nadvratnika sa nepotpunim ktitorskim natpisom despota Stefana Lazarevića: V Hrista Boga blagoverni despot Stef…Beogradske obnovih mesto sie i prizidah pevnice i…pridržeš…. To je otkriveno 1967. godine. Veći ostaci Mitropolitovog sedišta otkriveni su 1977. Oni obuhvataju lučno otvorene zidove nekadašnjeg trema. U februaru 2021. godine, grad je najavio da će finansirati arheološka istraživanja na lokacijama na kojima je crkva možda bila podignuta, u nadi da su barem temelji crkve sačuvani zakopani pod zemljom.[46]

Gornji grad

[uredi | uredi izvor]
Kula despota Stefana

Gornji Grad (Gornji Grad), gornji deo tvrđave, pretvoren je u park, sa lepim šetalištima i statuom „Pobednika“, i takozvanim „Rimskim bunarom“ koji su zapravo podigli Austrijanci. Tu su i Narodna opservatorija (od 1963) u Kuli despota Stefana, turbe (grobnica) Damad Ali-paše, česma Mehmed paše Sokolovića, teniski i košarkaški tereni itd.

Barutana (oko 1720-ih)

[uredi | uredi izvor]

Za posete je prilagođen i austrijska barutana, izgrađena za vreme austrijske okupacije Beograda 1718–39, nakon što su stari uništili tokom opsade Beograda 1717. godine. Oni su direktno pogodili magacin topovskom kuglom, a eksplozija koja je usledila omogućila je Austrijancima da zauzmu grad.[6] Objekat se nalazi ispod bedema visokog 7 m (23 ft).[48] Magacin je danas ulepšan artefaktima iz rimskog perioda koji su otkriveni u ili oko tvrđave: nadgrobne stele, spomenici, oltari i Jonin sarkofag, koji potiče iz 3. veka.[6] Uređen je i otvoren za posetioce 2014. godine.[7]

Jedan od rimskih mermernih spomenika, koji se izlaže od 2012. godine, bila je takozvana Herkulanka (po Herkulaneumu, gde su prve takve skulpture otkrivene u 18. veku). Obično su to bile počasne reprezentacije značajnih žena. Procenjuje se da je delo nekog lokalnog vajara koji predstavlja jednu od značajnijih stanovnica Singidunuma, a nastao je oko 300. godine i pronađen je u blizini Vojnog muzeja. Predstavljena žena je bogata, u jako drapiranom hitonu, sa himation mantijom premotanom preko ruke i glave. U maju 2020. godine došlo je do provale u lapidarijumu časopisa, a Herkulanka je vandalizovana i razbijena.[48]

Rimski bunar (oko 1720-ih)

[uredi | uredi izvor]

Sadašnji objekat, nazvan Rimski bunar, nije ni rimski ni (vodeni) bunar. Nalazi se uz jugozapadni bedem Gornjeg grada, u blizini spomenika Pobednik i „Kraljeve kapije“. Podzemni objekat postojao je u srednjem veku i pominje ga Konstantin Kostenec za vreme vladavine despota Stefana Lazarevića, u prvoj polovini 15. veka. Očigledno je to bila tamnica kako se pominje tokom opsade Beograda 1456. godine kada je u njoj stradalo 30 mađarskih zaverenika nakon što je osujećena njihova namera da puste Turke u tvrđavu i da im predaju grad. Trebalo je da im Turci plate, ali su otkriveni i spušteni u jamu sa konopcima. Tamo su ostali bez hrane, a nakon što su počeli da gube razum od gladi, bacani su im noževi da se međusobno ubijaju. Turski putnik Evlija Čelebija je 1660. godine pisao o objektu kao silosu za žito.[49][50]

Ulaz u Rimski bunar

Nakon što su Austrijanci zauzeli severnu Srbiju 1717. godine, bilo je očigledno da postoji problem vodosnabdevanja grada u okviru tvrđave. Glavni izvori su bile dve velike reke, Dunav i Sava, ali kako je Beograd često bio pod opsadom ili ratište, to nije bilo praktično jer bi reke postale nedostupne tokom opsade te su tražili alternativu. U okviru masovne izgradnje i rekonstrukcije Beograda u baroknom maniru, od 1717. do 1731. godine iskopan je današnji objekat i postavljen složeni drveni mehanizam za podizanje vode iz jame od 50 m (160 ft). Dizajnirao ga je Baltazar Nojman. Austrijanci su prvobitno nameravali da iskopaju pravi bunar. Spustili su se na 54 m (177 ft), što je ispod nivoa vode u Savi, ali nisu našli vodu i zapravo su udarili u nepropusni sloj stene. Tada su odlučili da adaptiraju jamu u cisternu i da u nju sprovedu sve površinske vode.[49]

Mehanizam je bio ručno pokretan, radio je na principu poluge i imao je 12 segmenata, odnosno klipova, koji su svi radili u isto vreme kada su se pokretali. Voda se tada „penjala“, prelivala se iz jedne posude u drugu. Budući da je bio napravljen od drveta, ili je potpuno istrunuo ili je izgoreo u narednim borbama, ali se ponekad pominje kao početak „industrijskog perioda“ u Beogradu. Primerak šema i dalje se čuva u biblioteci Matice srpske u Novom Sadu. Nojman je takođe konstruisao duplo spiralno stepenište koje se spušta 35 m (115 ft) niz šahtu i zasnovalo ga na stepeništu u bunaru Svetog Petra u Orvijetu, Italija,[49] iz 1527. godine autora Antonija da Sangala Mlađeg.[51] Prečnik okna je 3,4 m (11 ft). Stepenište ima 212 stepenica i na dnu je mali hodnik koji povezuje dva dela stepeništa, ali je često poplavljen. Na austrijskim kartama nosi naziv Veliki bunar, ali kada su srpski pobunjenici početkom 19. veka oslobodili Beograd od Osmanlija, postepeno su ga nazvali Rimski bunar, jer je tada bilo opšte verovanje da su sve stare građevine bile rimske.[50]

Jugoslovenska kraljevska vojska je 1940. godine ispraznila bunar, izmerila ga i očistila.[50] Zbog toga se tokom Drugog svetskog rata Beogradom proširio urbani mit da je u bunaru skriveno zlato iz Narodne banke Kraljevine Jugoslavije. Nemačke okupacione snage poslale su tri ronioca da provere dno bunara, ali su sva trojica nestala.[49] Neki od jugoslovenskih vojnika su očigledno uklesali broj "1940" blizu dna bunara.[52]

Rimski bunar

Godine 1954, jedan čovek je bacio svoju ljubavnicu u bunar. [traži se izvor] Policija je htela da dokaže da ju je on ubio, te su ronioci poslati da pronađu telo, ali nisu uspeli. Ipak, njeno telo se ponovo pojavilo deset dana kasnije. Ova priča poslužila je kao inspiracija Dušanu Makavejevu kada je 1967. napisao i režirao film Ljubavni slučaj ili tragedija službenice PTT. Godine 1964, Alfred Hičkok je posetio bunar i hvalio „ambijent“. Tokom 1967–1968, izvršena su nova istraživanja objekta. Ronioci su otkrili da je dno puno mulja i izvukli više skeleta, nekoliko životinjskih i dva ljudska. Ronioci su 1987. istraživali da li postoji veza između bunara i Save, ali nisu pronašli tunel. Dno je bilo ravno, u vodi je bila jedna klupa iz parka i ogroman broj novčića. Rimski bunar poslužio je kao inspiracija za još jedan film, Lavirint, koji je Srbija nominovala za Oskara 2002. Tokom ronjenja 2006. godine, minijaturna amfipoda dugačka 5 mm (0,20 in), do tada neotkrivena u Srbiji, je pronađena. Zatvoren je 2007. godine, rekonstruisan i ponovo otvoren u martu 2014. godine, ali je od 2017. gornji deo otvoren za posetioce, dok je spuštanje zabranjeno iz bezbednosnih razloga.[7][49][50][53]

Ronioci su ga ponovo istražili u novembru 2017. Dno više nije bilo ravno jer su klupa i novčići bili prekriveni debelim slojem od oko 15 m3 (530 cu ft) građevinskog otpada, gvozdenih šipki, reflektora, žičanih kanti za smeće itd, što je sve učinilo bunar 1,5 m (4 ft 11 in) plićim. Na vodi su plutale limenke, plastične flaše i poklopci, a formirala se gomila novih novčića. Ronioci su predložili da se bunar čisti najmanje jednom godišnje. Ipak, voda je bila neobično bistra, sa veštačkim reflektorom bila je providna sve do dna, ili 14 m (46 ft) i imala je temperaturu od 12 °C (54 °F). Posle 300 godina, speleoteme su počele da se formiraju blizu dna bunara.[53]

Bunar je i dalje jedan od „misterioznijih” i „zastrašujućih” objekata u Beogradu. Oko njega se razvilo čitavo mistično mnoštvo marginalnih priča, uključujući i ideju da je mnogo stariji. Od tvrdnji da je postojao za vreme vladavine despota Stefana Lazarevića, ili u samom rimskom periodu, da su ga gradili vojnici iz Legije IV Flavije Feliks, do tvrdnji da je „pupak sveta“ i da se spušta u Had, koji je koristio Orfej tokom svoje potrage za Euridikom. Dok se u nekim tekstovima iz perioda Lazarevića pominje objekat pod nazivom „bunar“, to je zapravo bilo skladište hrane.[51] Tu su i priče o bunaru povezanom sa mrežom laguma, podzemnih hodnika u Zemunu, preko Save.[53] Od 2007. godine, grad je počeo da pravi i menja planove za rekonstrukciju bunara, čak ga naziva prioritetnim zbog lošeg stanja, ali do 2023. godine nije renoviran.[51]

Postojanje još jednog bunara, svojevrsnog „blizanaca” rimskog bunara, danas nije široko poznato. Ovaj bunar, građen po istom principu i približno iste dubine, nalazi se dalje od tvrđave, ispod savremenog Spomenika Vuku Karadžiću u susedstvu Vukov spomenik.[54]

Damad Ali-pašin turbe (1784)

[uredi | uredi izvor]
Damad Ali-pašin turbe

Turbe se nalazi na centralnom platou Gornjeg grada i jedan je od retkih preostalih spomenika islamske arhitekture u Beogradu. Ime je dobio po Damad Ali-paši, velikom veziru Osmanskog carstva 1713–16, za vreme vladavine sultana Ahmeda III. Mauzolej je, međutim, mlađi. Sagrađen je 1784. godine nad grobom Izet Mehmed-paše, drugog velikog vezira i muhafiza, odnosno guvernera Beograda. Turbe je teško oštećeno tokom Prvog srpskog ustanka, te ga je osmanski guverner Srbije Marašli Ali-paša rekonstruisao 1818–1919. godine i posvetio Damad Ali-paši. U turbetu su sahranjena još dva muhafiza, koji su ovog puta upravljali samo tvrđavom pošto je Srbija dobila autonomiju: Selim Siri-paša 1847. i Hasan-paša 1850. godine.[55]

Mauzolej je od kamena, pravilne šestougaone osnove. Bočne strane su dugačke 4 m (13 ft), visok je 7 m (23 ft) i prečnika 8 m (26 ft). Temeljno renoviranje izvršeno je 2017. godine. Zamenjene su instalacije i krov, izvedena je drenaža poda i urađena unutrašnja i spoljašnja konzervacija. Stari crepovi su bili polomljeni te se voda ulivala unutra. Zamenjen je crep koji nije bio originalni krovni pokrivač olovnim i novim, savremenim crepom, truli drveni pod zamenjen je pločama od cigle, i zamenjen je i drveni pokrivač grobnice.[55]

Prirodnjački muzej (1830s-1840s)

[uredi | uredi izvor]

Muzej se nalazi na Velikom Ravelinu. Sagrađen je tokom 1830-ih ili 1840-ih godina. Prvobitno je služio za smeštaj otomanskih gardista, tako da nije prostran objekat, obuhvata 100 m2 (1.100 sq ft). Iz Konaka kneza Miloša u Topčideru 1957. godine u zgradu je izmešten Muzej šumarstva i lova. Godine 1973, muzej je pripojen Prirodnjačkom muzeju. Nakon što je Muzej šumarstva i lova zvanično ukinut 1994. godine, zgrada je postala galerija Prirodnjačkog muzeja. On ima 35.000 posetilaca godišnje.[56]

Zavod za zaštitu spomenika kulture (1904)

[uredi | uredi izvor]

Prvobitna zgrada građena je od 1902. do 1904. godine, da bi služila kao sedište srpskog Generalštaba. Srušena je tokom austrougarskog bombardovanja Beograda preko Save u oktobru 1915. godine. Odlučeno je da se novi štab podigne na istoj lokaciji. U posleratnoj situaciji, kada su sredstva bila oskudna, uz hitnost da se sanira šteta, odlučeno je da se podignu dva privremena objekta. Jedna zgrada je podignuta na mestu bastiona Prvog jugozapadnog bedema, dok je druga podignuta na temeljima zgrade iz 1904. godine.[57]

Obnovljeni objekat je projektovao Janko Šafarik, u tipičnom maniru srpske gradske arhitekture 19. veka. Fasada i okolni elementi obuhvataju sokl od prirodnog kamena, bočne stepenice od veštačkog kamena, a ogradu i kandelabre od livenog gvožđa. Kada je Generalštab 1928. godine useljen u novu zgradu u Ulici kneza Miloša, zgrada u tvrđavi je pretvorena u Vojni muzej. Godine 1956, muzej je izmešten u obližnju, znatno veću zgradu Vojnogeografskog instituta, pomoćna zgrada na bedemu je srušena, a Zavod za zaštitu spomenika kulture 1961. godine useljen u preostalu zgradu. Fasada zgrade je u potpunosti renovirana u jesen 2021. godine.[57]

Bunker (1948–1949)

[uredi | uredi izvor]

Godine 1948, nakon rezolucije Informbiroa i raskola Tito-Staljin koji je usledio, na tvrđavi je počela izgradnja odbrambenog bunkera. Pritom je otkriven bedem prvobitne kule Nebojša debljine 5 m (16 ft). On je uništen, i bunker koji pokriva 200 m2 (2.200 sq ft) je završen do 1949. godine. Najviša tačka bunkera je topovska kupola koja je služila za artiljeriju i vojne jedinice. Kasnije napušten, adaptiran je za turiste i otvoren u decembru 2012. On ima delove autentičnog inventara iz 1950-ih: sigurnosna vrata, krevete, ventilaciju, rezervoare za vodu itd.[6]

Košarkaški spomenik (2018)

[uredi | uredi izvor]

Dana 12. decembra 2018. godine, svečano je posvećen spomenik pod nazivom „Spomenik osnivačima srpske i jugoslovenske škole košarke“. Datum je bio simboličan, jer je obeleženo i 95 godina od dolaska prve košarkaške lopte u Srbiju i 70 godina od osnivanja Košarkaškog saveza. Spomenik se nalazi u malom parkovskom prostoru između košarkaških terena „Partizana“ i „Crvene zvezde“.[58]

Kako piše na natpisu, spomenik je posvećen košarkaškim reprezentativcima Jugoslavije koji su se kvalifikovali za Svetsko prvenstvo 1950. godine u Argentini. Četiri igrača iz ovog tima postali su članovi FIBA Kuće slavnih: Nebojša Popović, Aleksandar Nikolić, Radomir Šaper i Borislav Stanković. Skulptura je izgrađena na inicijativu nekadašnje košarkašice Nataše Kovačević. Spomenik je dizajnirao vajar Radoš Radenković, a simbolizuje „borbu za globalnu afirmaciju“ i predstavlja tri stilizovane ruke koje posežu za košarkaškom loptom.[58]

Veliki Kalemegdanski park

[uredi | uredi izvor]
Vojni muzej

Veliki Kalemegdanski park zauzima južni ugao tvrđave, sa geometrijskim šetalištima, Vojnim muzejom, Muzejom šumarstva i lova, i Spomenikom zahvalnosti Francuskoj. Na mestu Spomenika zahvalnosti Francuskoj nalazio se spomenik Karađorđu koji je posvećen 21. avgusta 1913. godine, delo Paška Vučetića. Na bočnim stranama postamenta bio je reljef sa raznim figurama, a posveti je prisustvovao i Karađorđev unuk, srpski kralj Petar I. Za vreme austrougarske okupacije Beograda u Prvom svetskom ratu, Austrijanci su planirali da upravo na tom mestu podignu bronzani spomenik svom caru Francu Josifu I, te su Karađorđev spomenik istopili da bi bronzu ponovo upotrebili. Kada je spomenik Francu Josifu 1918. godine otpreman u Beograd, srpske snage su zauzele brod i zaplenile statuu. Kasnije je pretopljeno u tri crkvena zvona, od kojih najveće i danas zvoni sa zvonika Ružičke crkve.[6][59]

Gondola lift

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Kalemegdanski park § Gondola

Gradska vlast je u avgustu 2017. godine najavila izgradnju gondole, koja bi povezivala Kalemegdan sa Ušćem za 2018. godinu.[60] Izgradnja je potvrđena u martu 2018. godine, kada je odustalo od ideje o pešačkom mostu nakon što je opisan kao „komplikovan“ i „nestabilan“. Na kalemegdanskoj strani, stanica će biti ukopana u brdo, 1m (3 ft 3in) ispod Savskog šetališta tvrđave. Ispod projektovane stanice na 7 m (23 ft) nalazi se pećina, tako da postoji mogućnost da pećina bude prilagođena za posete i liftom povezana sa budućom stanicom gondole. Na strani Ušća, polazna tačka će biti pored Skejt parka, preko puta Kule Ušće. Cela ruta je duga 1 km (0,62 mi), od čega će 300 m (980 ft) biti iznad same reke Save. Procenjena cena je 10 miliona evra, a trajanje radova 18 meseci.[61] Nastavljene su već postojeće kritike na račun projekta, od zvanično korišćenog naziva (gondola umesto tradicionalnog srpskog žičara) i izabrane lokacije, do trase, posebno stanice Kalemegdan koja je kolapsirajući lokalitet iznad pećine, u prostoru već sklonom klizištu. Kao bolje rešenje predložen je Park nesvrstanih zemalja u naselju Kosančićev venac.[62]

Seča 47 stabala u parku, zbog gondole, počela je u martu 2019. Borovi su bili stari od 50 do 60 godina. Uz uvećanu cenu od 15 miliona evra i jedinstveno protivljenje projektu ekologa, arhitekata i urbanista, uz dodatnu seču preko 100 stabala u parku Ušće preko puta reke, to je izazvalo narodne proteste. Građani su se organizovali i dok je grad sekao drveće, sadili su nove sadnice. Počelo je i bušenje, a najavljeno je da će i kameni zid biti delimično srušen. Opština Stari grad je takođe organizovala proteste, rušila je ograde na gradilištu, podnosila žalbe i novčane kazne protiv gradskih i državnih službenika i najavljivala 24-časovnu stražu na gradilištu i rušenje bilo kojeg objekta izgrađenog u međuvremenu.[63][64][65][66] Izgradnja gondole zabranjena je važećim Generalnim regulacioni planom Beograda iz 2016. godine kojim je propisano da je na području Beogradske tvrđave zabranjena izgradnja „kablova za alternativni prevoz i rekreaciju“.[67]

U martu 2020. godine, Beogradska tvrđava je proglašena za jedno od 7 najugroženijih mesta baštine u Evropi od strane panevropske organizacije za kulturno nasleđe Evropa Nostra, posebno zbog planirane izgradnje gondole.[68][69][70]

Mali Kalemegdanski park

[uredi | uredi izvor]

Mali Kalemegdanski park zauzima prostor u istočnom delu koji se graniči sa urbanim delom Beograda. Severni deo parka Mali Kalemegdan zauzima Beogradski zoološki vrt, otvoren 1936. godine. Ovde se nalazi i Umetnički paviljon Cvijeta Zuzorić.

Pregled

[uredi | uredi izvor]

Kalemegdan je najpopularniji park među Beograđanima i mnogim turistima koji posećuju Beograd zbog brojnih vijugavih staza za šetnju, klupa u hladu, živopisnih fontana, statua, istorijske arhitekture i slikovitog pogleda na reku (Sahat kula – kula sa satom; zatvorena 2007. za rekonstrukciju, ponovo je otvorena aprila 2014,[7] Zindan kapija i drugo). Nekadašnji kanal koji je korišćen za gradsko snabdevanje u srednjem veku potpuno je prekriven zemljom, ali se ideja o ponovnom stvaranju pojavila početkom 2000-ih. Beogradska tvrđava je poznata po kilometrima dugim tunelima, podzemnim hodnicima i katakombama, koje su još uvek u velikoj meri neistražene. U pravom smislu, tvrđava je danas zelena oaza u gradskoj sredini Beograda.

Kao kombinacija više staništa (park sa starim drvećem, tvrđava, pejzažni pogled na reke i šumovito Veliko Ratno Ostrvo), Kalemegdan može biti interesantan za strane turiste – posmatrače ptica, jer pruža uvid u lokalnu faunu ptica. Značajan je i kao odmorište malih ptica vrbarica na seobi, pre ili posle prelaska reka Save i Dunava. Kalemegdan ima sopstveni eBird hotspot i pridruženu veb stranicu na kalemegdanskom hotspotu.[71]

Beogradska trka kroz istoriju, godišnja trka od 6 km, održava se u parku i tvrđavi kao način da se istakne istorija i kultura ovog kraja.[72]

Beogradsku tvrđavu predložila je Vlada Srbije za Uneskovu svetsku baštinu. Arhitekte i urbanisti smatraju da će eventualno uvrštavanje na listu zaštititi tvrđavu od „agresivne prelazne gradnje”. U tom slučaju će morati da se sačuvaju obrisi tvrđave i panoramski pogled na nju. Uočeno vizuelno zagađenje obuhvata nekoliko objekata. Gigantski objekat, projekat studija Zahe Hadid sa kraja 2000-ih, na severnoj strani tvrđave, niz padinu Dunava. Projekat, uprkos nekim pripremnim radovima, još uvek nije počeo. Drugi je bio spiralni projekat „Oblak” Soa Fudžimota, koji je trebalo da poveže Savsko pristanište sa tvrđavom, ali je projekat odbačen posle 2013. kada je Đilasu prestao mandat gradonačelnika.[7] Treći projekat je kontroverzni projekat Beograd na vodi.

Zidine Beogradske tvrđave, panoramski pogled sa reke.

Tvrđava generalno funkcioniše kao velika arheološka, umetnička i istorijska riznica. Od 2014. obuhvata:[7]

Značajne godine

[uredi | uredi izvor]

Godine gradnje i rušenja

[uredi | uredi izvor]
Osmougaona kula Nebojša izgrađena je tokom ugarske vladavine nakon neuspele turske opsade u razdoblju 1456-1460. godine na priobalnom bedemu u Donjem gradu, na mestu iščezlog gradskog pristaništa. Građena je kao topovska kula a u isto vreme izgrađena je i Jakšićeva kula. Obnovljena je početkom 21. veka i pretvorena u muzej i izložbeni prostor sredstvima grčke vlade jer je u njoj bio utamničen i pogubljen krajem 18. veka veliki grčki revolucionar i pesnik Riga od Fere.
  • 6. ili 11. — Prvo utvrđenje od palisada i zemljanih bedema
  • II vek — Rimski kastrum
  • 441. — Huni osvajaju i ruše utvrđenje
  • pre 535. godine — Justinijan I podiže ranovizantijsko utvrđenje
  • VIII vek — Obri ruše tvrđavu i ona biva napuštena
  • Sredina XII veka — Manojlo I Komnin obnavlja utvrđenje i podiže kastel kamenjem iz Zemunske tvrđave
  • 1316—1319. — Milutin proširuje utvrđenje i spušta ga ka Savi (Zapadno Podgrađe)
  • 1403—1407. — Despot Stefan proširuje tvrđavu
  • 1427. — Dodatna ojačanja pod despotom Stefanom
  • prva polovina XV veka — Mađari ojačavaju utvrđenje
  • 1688—1696. — Kornar pretvara srednjovekovno u artiljerijsko utvrđenje
  • oko 1690. — Tokom Osmanlijskog napada celokupan Despotov Grad biva dignut eksplozijom u vazduh
  • 1717—1736. — Doksat ojačava utvrđenje
  • 1739. — Doksatova ojačanja bivaju porušena prema Beogradskom miru
  • Druga polovina XVIII veka — Osmanlije podižu utvrđenje kao pojednostavljeni oblik Doksatovih ojačanja
  • 1869. — Veći deo tvrđave počinje da se pretvara u Kalemegdanski park
  • 1946. — Tvrđava je stavljena pod zaštitu države

Godine borbi smena vlasti

[uredi | uredi izvor]
Spomenik Pobednik u Gornjem gradu.

Beogradska tvrđava danas

[uredi | uredi izvor]
Kalemegdan park
Kalemegdan park

Beogradska tvrđava danas predstavlja pretežno tipično artiljerijsko utvrđenje, poput Petrovaradina, ali su u njoj vidljivi ostaci i prethodnih epoha. Ta razlika se najbolje vidi u materijalu gradnje:

Galerija Prirodnjačkog muzeja na Kalemegdanu

Tvrđava je danas vlasništvo države Srbije i pod njenom je zaštitom, a direktnu upravu nad njom ima JP „Beogradska tvrđava”. Ona je stalno otvorena za posetioce, a u njenom sklopu se nalaze:

U sklopu tvrđave se stalno izvode kako mala arheološka istraživanja, tako i konzervatorski i rekonstrukcioni radovi.

Ostaci rimskog kastruma

[uredi | uredi izvor]

Tragovi rimskog kastruma mogu se danas u tragovima videti u osnovi severnog i zapadnog bedema Gornjeg Grada i čine ih veliki pravilni tesanici.

Ostaci Despotovog grada

[uredi | uredi izvor]

Najočuvaniji deo nekadašnjeg Despotovog Beograda predstavlja severoistočni deo Gornjeg grada koji čini:

Pored toga značajni ostatak predstavlja i ceo istočni bedem Gornjeg i Donjeg grada sa ostacima Istočne kapije Donjeg grada, kao i severni bedem Gornjeg grada.

Nedaleko od Defterdareve kapije se mogu videti temelji ulazne kule i bedema Despotovog grada sa stubovima nosačima mosta kojim se nekada ulazilo u njega. Na padini između severnog bedema Gornjeg grada i platoa Malog grada prostiru se ostaci mitropolijskog dvora u okviru koga se nalazila i crkva posvećena Uspenju Bogorodice u kojoj su bile smeštene mošti Svete Petke.[81]

Ostaci zgrade mitropolije na Kalemegdanu

Kapije

[uredi | uredi izvor]
Spomen ploča posvećena Vidin kapiji

Kule

[uredi | uredi izvor]

Vidi još

[uredi | uredi izvor]

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ An official site of Belgrade Fortress
  2. ^ a b „Ministarstvo kulture, informisanja i informacionog dru tva - Kulturno nasle e - Spomenici kulture”. Arhivirano iz originala 2011-07-27. g. 
  3. ^ „Javno Preduzeće "Beogradska tvrđava"” [Public Enterprise "Beogradska Tvrđava"]. Arhivirano iz originala 2011-10-09. g. Pristupljeno 2011-08-21. 
  4. ^ Branka Vasiljević, Marina Nešković (21. 5. 2022). „Beogradska tvrđava od vojnog utvrđenja do spomenika kulture” [Belgrade Fortress from military fortification to cultural monument]. Politika (na jeziku: srpski). str. 13. 
  5. ^ Daliborka Mučibabić (21. 1. 2010). „Skadarlija vraća izgubljeni boemski duh” [Skadarlija recalls the Lost Bohemian Spirit] (na jeziku: srpski). Politika. 
  6. ^ a b v g d Dimitrije Bukvić (29. 12. 2011). „Kameni "mesojedi" ispod Kalemegdana”. Politika (na jeziku: srpski). 
  7. ^ a b v g d đ e ž z Daliborka Mučibabić (13. 4. 2014). „Od vrha Sahat kule do dna Rimskog bunara”. Politika (na jeziku: srpski). 
  8. ^ „Beograd u brojkama 2006” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 16. 02. 2008. g. Pristupljeno 16. 05. 2008. 
  9. ^ a b Branka Vasiljević (15. 5. 2022). Milioni godina sačuvani u stenama glavnog grada [Millions of years preserved in the rocks of the capital city]. Politika (na jeziku: srpski). str. 16. 
  10. ^ Nacionalna ekoloka asocijacija - NEA Srbija [NEASrbija] (16. 5. 2021). „Hidrogeolog Branislav Božović o Velikom ratnom ostrvu” [Hydro-geologist Branislav Božović on Great War Island] (tvit) (na jeziku: srpski) — preko Twitter-а. 
  11. ^ Вујовић, Бранко (2003). Београд у прошлости и садашњости. Београд: Издавачка кућа Драганић. стр. 103—104. 
  12. ^ а б Марко Поповић (2006). Београдска тврђава (2nd изд.). Београд. ISBN 978-86-908427-0-4. 
  13. ^ Ров на Калемегдану из деветог века („Политика”, 6. јул 2012)
  14. ^ "Политика", 26. јул 1924, стр. 6
  15. ^ "Политика", 6. авг. 1924, стр. 5
  16. ^ "Политика", 29. авг. 1924, стр. 5
  17. ^ "Политика", 2. окт. 1924, стр. 4
  18. ^ „Време”, 4. јул 1936, слика доле лево
  19. ^ „Време”, 29. авг. 1936
  20. ^ „Политика”, 18. септ. 1936, стр. 9 и 10
  21. ^ „Политика”, 31. јан. 1940
  22. ^ „Време”, 27. јул 1938
  23. ^ „Политика”, 2. јун 1939
  24. ^ „Политика”, 28. јун 1939
  25. ^ „Политика”, 15. мај 1938, стр 14
  26. ^ „Политика”, 12. јун 1938
  27. ^ „Коло”, 8. мај 1943
  28. ^ „Коло”, 3. јул 1943
  29. ^ Daliborka Mučibabić (6. 3. 2018). „Linijski park po uzoru na njujorški Haj lajn” [Linear park tailored after the New York's High Line]. Politika (на језику: српски). стр. 15. 
  30. ^ Daliborka Mučibabić (10. 4. 2019). „Novi park od Beton hale do Pančevačkog mosta” [New park from the Beton Hala to the Pančevo Bridge]. Politika (на језику: српски). стр. 15. 
  31. ^ Daliborka Mučibabić (14. 10. 2022). Чисте трасу будућег линијског парка на Дорћолу [Route of the future linear park in Dorćol is being cleaned]. Politika (на језику: српски). стр. 18. 
  32. ^ FoNet (2. 7. 2022). „Ne davimo Beograd: Projektom "Linijski park" se prikriva privatizacija obala” ["Linear park" project is a smokescreen for the privatization of the riverbanks] (на језику: српски). N1. 
  33. ^ Politika; Nova.Rs; Beta (2. 2. 2023). „Evo gde beogradske vlasti nameravaju da presele Zoo vrt” [Location where Belgrade authorities plan to relocate the zoo] (на језику: српски). N1. 
  34. ^ Branka Vasiljević (4. 2. 2023). „Zoo vrt se seli na Adu Ciganliju” [Zoo moves to Ada Ciganlija]. Politika (на језику: српски). стр. 01 & 13. 
  35. ^ Mašina (6. 2. 2023). „Stručne organizacije protiv ishitrenog izmeštanja Beo Zoo vrta na Adu Ciganliju” [Expert organizations against hasty relocation of Beo Zoo to Ada Ciganlija] (на језику: српски). Mašina. 
  36. ^ N1 Beograd (5. 2. 2023). „Ada Ciganlija nije dobra lokacija za Zoo vrt, neophodno usvojiti GUP” [Ada Ciganlija is not a good location for the zoo, it is necessary to adopt the General Urban Plan] (на језику: српски). N1. 
  37. ^ Branka Vasiljević (7. 2. 2023). „Одлука о премештању Зоо-врта није донета "преко колена"” [Decision on relocation of the zoo was not made hastily]. Politika (на језику: српски). стр. 16. 
  38. ^ Tanjug (6. 2. 2023). „Šapić: Odluka o Zoo vrtu nije doneta "preko kolena"” [Šapić: Decision on the zoo was not made hastily] (на језику: српски). Euronews.rs. 
  39. ^ а б в г Branko Bogdanović (29. 3. 2020). Шта је Аненербе тражио у Београду [What Ahnenerbe searched for in Belgrade]. Politika-Magazin, No. 1174 (на језику: српски). стр. 26—27. 
  40. ^ Vladimir Bjelikov (септембар 2011). „U prilog Čodbrani beogradske tvrđave”. Политика (на језику: српски). 
  41. ^ Daliborka Mučibabić (5. 12. 2010). „Mapa zakopanog blaga Beogradske tvrđave”. Политика (на језику: српски). 
  42. ^ Vera Cvijić (21. 9. 1969). Пронађени остаци утврђења деспота Стевана Лазаревића (reprint on 21 September 2019) [Remains of the despot Stevan Lazarević's fortress discovered]. Politika (на језику: српски). 
  43. ^ Milan Janković (23. 10. 2017). „Od jedan do pet – Nova otkrića” [From 1 to 5 – New discoveries]. Politika (на језику: српски). 
  44. ^ Dejan Aleksić (22. 4. 2018). „Zaboravljeni srpski Gaudi” [Forgotten Serbian Gaudi]. Politika (на језику: српски). 
  45. ^ Slavica Stuparušić (23. 3. 2021). „Kalemegdanski rt” [Kalemegdan's Promontory]. Politika (на језику: српски). стр. 30. 
  46. ^ а б в г д Goran Vesić (19. 2. 2021). Црква Успења Пресвете Богородице [Church of the Dormition of the Most Holy Mother of God]. Politika (на језику: српски). стр. 18. 
  47. ^ Višnja Aranđelović, Vladimir Božinović (19. 6. 2020). „Beograđani su nekada živeli u Carigradu” [Belgraders used to live in Constantinople]. Politika. стр. 8. 
  48. ^ а б Branka Vasiljević (12. 5. 2020). „Oštećena skulptura Herkulanke predata restauratorima” [Damaged Herkulanka sculpture handed over to the restorers]. Politika (на језику: српски). стр. 14. 
  49. ^ а б в г д Aleksandra Mijalković, Miroslav Knežević (27. 8. 2017). „Tajna rimskog bunara u tri dimenzije”. Politika-Magazin, No. 1039 (на језику: српски). стр. 26—27. 
  50. ^ а б в г Daliborka Mučibabić (18. 9. 2013). „Rimski bunar više neće biti zabranjeni grad” [Roman Well will no Longer be a Forbidden Place]. Politika (на језику: српски). стр. 16. 
  51. ^ а б в Branka Vasiljević (17. 9. 2023). Ревизија пројекта обнове Римског бунара [Revision of the reconstruction project for Roman Well]. Politika (на језику: српски). стр. 14. 
  52. ^ Dragan Perić (10. 12. 2017). „Rimski bunar kao trezor Baje Patka” [Roman Well like a vault of Scrooge McDuck]. Politika-Magazin, No. 1054 (на језику: српски). стр. 23. 
  53. ^ а б в Aleksandra Mijalković (19. 8. 2018). Призори из земунског подземља [Scenes from the Zemun's underground]. Politika-Magazin, No. 1090 (на језику: српски). стр. 24—25. 
  54. ^ Nada Kovačević (2014). „Beograd ispod Beograda” [Belgrad beneath Belgrade]. Politika (на језику: српски). 
  55. ^ а б Branka Vasiljević (2. 10. 2017). „Pri kraju radovi na česmi i turbetu” [Work Completed on Fountain and Turbine]. Политика (на језику: српски). стр. 19. 
  56. ^ Branka Vasiljević (20. 12. 2020). Природњачки музеј - 125 година рада беѕ предаха [Museum of Natural History - 125 years of non-stop work]. Politika (на језику: српски). 
  57. ^ а б Branka Vasiljević (25. 9. 2021). Освежава се изглед зграде Завода на Калемегдану [Appearance of the Institute's building in Kalemegdan is being refreshed]. Politika (на језику: српски). стр. 15. 
  58. ^ а б S.M. (13. 12. 2018). „Откривен споменик очевима српске кошарке” [Dedicated monument to the founding fathers of Serbian basketball]. Politika (на језику: српски). стр. 12. 
  59. ^ Dragan Perić (18. 2. 2018). „Политикин времеплов: Калемегдански цветњак за Карађорђа” [Politika's chronicle: Kalemegdan's flower garden for Karađorđe]. Politika-Magazin, No. 1064 (на језику: српски). стр. 28. 
  60. ^ Daliborka Mučibabić (25. 8. 2017). „Srpski Central park na Ušću” [Serbian central park in Ušće]. Politika (на језику: српски). стр. 16. 
  61. ^ Daliborka Mučibabić (10. 3. 2018). „Gondolom od skejt parka do Kalemegdana” [From Skate Park to Kalemegdan by gondola lift]. Politika (на језику: српски). 
  62. ^ Vlastimir Matić, architect (16. 3. 2018). „Žičara gde joj mesto nije” [Cable car out of place]. Politika (на језику: српски). стр. 10. 
  63. ^ Branka Vasiljević, Daliborka Mučibabić (13. 3. 2019). „Zbog gondola Kalemegdan – Ušće seku 155 stabala” [Because of the Kalemegdan-Ušće gondola lift, they are cutting 155 trees]. Politika (на језику: српски). стр. 16. 
  64. ^ Dejan Aleksić (14. 3. 2019). „Seča stabala na Ušću i Kalemegdana” [Cutting of the trees in Ušće and Kalemegdan]. Politika (на језику: српски). стр. 15. 
  65. ^ Jelena D. Petrović (14. 3. 2019). „Sećanje Nakon seče zbog gondole, niču nova stabla i opravdanja” [After cutting because of the gondola, new trees and justifications] (на језику: српски). N1. Архивирано из оригинала 27. 1. 2020. г. Приступљено 17. 3. 2019. 
  66. ^ FoNet (16. 3. 2019). „Građani sadili drveće na mestu posečenog u parku Ušće” [Citizens were planting trees on the places of the cut ones in the Ušće Park] (на језику: српски). N1. Архивирано из оригинала 21. 2. 2020. г. Приступљено 17. 3. 2019. 
  67. ^ Jelena Mirković (15. 3. 2019). „Rekonstrukcija Velikog stepeništa na Kalemegdanu počela njegovim razbijanjem” [Reconstruction of the Great Staircase began with its smashing] (на језику: српски). N1. Архивирано из оригинала 16. 1. 2020. г. Приступљено 17. 3. 2019. 
  68. ^ „Kalemegdan među 14 ugroženih lokaliteta kulturnog nasleđa Evrope” [Kalemegdan among the 14 endangered cultural heritage localities in Europe]. Politika (на језику: српски). 11. 12. 2019. 
  69. ^ „Europe's 7 Most Endangered heritage sites 2020 announced”. Europa Nostra. 24. 3. 2020. 
  70. ^ „Belgrade Fortress and its Surroundings, Serbia”. Europa Nostra. 2020-03-24. Приступљено 2022-10-28. 
  71. ^ Kalemegdan Hotspot
  72. ^ The Belgrade Race Through History Архивирано фебруар 7, 2009 на сајту Wayback Machine. Belgrade Marathon. Retrieved on 2009-10-15.
  73. ^ Branka Vasiljević (10. 12. 2019). „Krivična prijava zbog skrnavljenja Grobnice narodnih heroja” [Criminal charges for the vandalization of the Tomb of People's Heroes]. Politika (na jeziku: srpski). str. 14. 
  74. ^ Branka Vasiljević (11. 12. 2019). Grobnica narodnih heroja na Kalemegdanu ponovo čista [Tomb of People's Heroes in Kalemegdan is clean again]. Politika (na jeziku: srpski). str. 14. 
  75. ^ Branka Vasiljević (18. 12. 2020). „"Narodne straže" čuvaju Grobnicu narodnih heroja” ["People's watches" guard Tomb of National heroes]. Politika (na jeziku: srpski). str. 19. 
  76. ^ Branka Vasiljević (30. 11. 2021). „Opet oskrnavljena Grobnica narodnih heroja na Kalemegdanu” [Tomb of People's Heroes in Kalemegdan desecrated again]. Politika (na jeziku: srpski). str. 17. 
  77. ^ Branka Vasiljević (27. 9. 2022). Ponovo oskrnavljena grobnica narodnih heroja [National heroes tomb vandalized again]. Politika (na jeziku: srpski). str. 15. 
  78. ^ K.Ž. (26. 9. 2022). „Ponovo oskrnavljena Grobnica narodnih heroja na Kalemegdanu” [National heroes tomb in Kalemegdan vandalized again]. Danas (na jeziku: srpski). 
  79. ^ Branka Vasiljević (23. 12. 2022). Opet oskrnavljena Grobnica narodnih heroja [National heroes tomb vandalized again]. Politika (na jeziku: srpski). str. 18. 
  80. ^ Šta je Anenerbe tražio u Beogradu („Politika”, 20. april 2020)
  81. ^ Sveta Petka počivala na Kalemegdanu („Večernje novosti”, 7. novembar 2013)

Literatura

[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze

[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Београдска_тврђава&oldid=28794854”