Ermenistan'da İslam
| Makale serilerinden |
 |
Ermenistan'da İslam, yedinci yüzyılda Ermeni Yaylası'na girmeye başladı. Arap ve daha sonra Kürt aşiretler, ilk Arap istilalarının ardından Ermenistan'a yerleşmeye başladı ve Ermenistan'ın siyasi ve sosyal tarihinde önemli bir rol oynadı.[1] On birinci ve on ikinci yüzyıldaki Selçuklu istilaları ile Türk unsuru Arap ve Kürt unsurlarının yerini almıştır. İranlı Safevi Hanedanı, Afşar Hanedanı, Zend Hanedanı ve Kaçar Hanedanlığı'nın kurulmasıyla Ermenistan, nispeten bağımsız bir Hristiyan kimliğini korurken Şii dünyasının ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir.[2]
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Arap istilaları
[değiştir | kaynağı değiştir]Müslüman Araplar ilk olarak 639 yılında Abd ar-Rahman ibn Rabiah önderliğinde Ermenistan'ı işgal etti, 18.000 Arap Taron ilçesine ve Van Gölü bölgesine girdi.[3] Prens Theodoros Rshtuni Ermeni savunmasına önderlik etti. Yaklaşık 652 yılında Ermenilere din özgürlüğü tanıyan bir barış anlaşması yapıldı.[4]
Yedinci yüzyılın sonunda Halifeliğin Ermenistan'a ve Hristiyan inancına yönelik politikası sertleşti. Halifenin ostikans (vali) adı verilen özel temsilcileri Ermenistan'ı yönetmek üzere gönderildi. Valiler Divin şehrini ikametgâhları yaptılar. Ermenistan halifenin nüfusu ilan edilmesine rağmen, hepsi olmasa da neredeyse tüm Ermeniler Hristiyanlığa sadık kaldılar. Sekizinci yüzyılın başında Hicaz ve Bereketli Hilal'den gelen Arap kabileleri Divin, Diyarbakir, Malazgirt ve Apahunik gibi büyük Ermeni kent merkezlerine göç etmeye ve buralara yerleşmeye başladı.[5]
Ermenistan'daki Müslüman unsur, Orta Çağ döneminde giderek güçlendi. Bizans'ın Malazgirt'teki 1071 yenilgisinin ardından, Orta Asya ve Kuzey İran'dan yola çıkan Türk göçebe dalgaları Ermenistan ve Anadolu'ya nüfuz etti ve sonunda yerleşti.[6][7]
Batı Ermenistan'ın Selçuklu istilasından sonra Müslüman devletler arasında bölündüğü bu dönemde Etnik Ermenilerin çoğu Hristiyan kaldı. Bazı Ermeniler İslam'a geçip Beylik toplumunun nüfuzlu üyeleri haline geldiler. Ermeni mimarisi Selçuklu mimarisini etkiledi ve birçok Ermeni Nakhararı, Erzincan, Tayk, Sasun ve Van'da Müslüman Emirler yönetiminde Ermeni toplumunun özerk liderleri olarak kaldı. Ermeni sempatisi olan ve Vaspurakan kralı Seneqerim Hovhannes Artsruni'nin soyundan geldiği söylenen Ezdin adında bir Van Emiri vardır.[8]
Osmanlı İmparatorluğu
[değiştir | kaynağı değiştir]Osmanlı İmparatorluğu İslam hukukuna göre yönetiyordu. Bu nedenle Hristiyanlar ve Yahudiler zimmi statülerini yerine getirmek için bir vergi ödemek zorunda kaldılar ve karşılığında dini özerklik garanti altına alındı. Konstantinopolis Ermenileri, padişahın desteğinden yararlanarak zenginleşen bir cemaat haline gelirken, tarihi Ermenistan'da yaşayanlar için aynı şey söylenemezdi. Kriz zamanlarında, dağlık bölgelerin ücra bölgelerindekiler de (yerleşik Müslüman nüfusun yanı sıra) göçebe Kürt aşiretlerinin baskınlarına da maruz kaldılar.[9] Ermeniler, diğer Osmanlı Hristiyanları gibi (aynı ölçüde olmasa da), yürürlükteki devşirme politikaları nedeniyle sağlıklı erkek çocuklarının bir kısmını padişah hükûmetine nakletmek zorunda kaldılar.
Osmanlı döneminde Batı Ermenistan'da pek çok Ermeni İslam'a geçmek zorunda kaldı. Doğu Anadolu'da özellikle Hemşin, Yusufeli, Tortum, İspir, Bayburt, Erzincan'da pek çok din değiştirildi. Ermeni din adamı Hakob (Yakob) Karnetsi tarafından bu durum İslam'a kitlesel bir dönüşüm tanımlandı.[10]
İspir (Ermenice Sper) bölgesinde 1723'te 100 Ermeni köyü yakılmış ve nüfusun büyük bir kısmı zorla İslam'a çevrilmiştir. Yusufeli (Ermenice Pertakrak) bölgesinde Ermeni Katolik rahip Inchichian, Müslüman nüfusun çoğunun Ermeni kökenli olduğunu ancak 1700'lerin başında ağır vergi ve baskılardan kaçmak için İslam'a döndüğünü yazar; Inchichian Khewag (Yaylalar) köyünü ziyaret etti ve köyde Müslümanlaştırılmış Ermenilerle görüştü. Urfa vilayetinde, klasik Ermeniceye benzer bir lehçe konuştuğu kaydedilen üç Müslümanlaştırılmış Ermeni köyü vardır.[11] Inchichian, Erzincan'ın Kemah bölgesinin eskiden Ermeni olduğunu ve Müslümanların da Müslümanlaştırılmış Ermeni kökenli olduğunu yazmıştır.
1500'lerin başında Osmanlılar Bayburt, Erzincan, İspir ve Erzurum'da 10.000 Ermeni'yi katlederek acımasızca vergilendirmeyi uyguladı ve 50.000'i de zorla İslam'a geçirdi. Dersim bölgesinde, Konstantinopolis Ermeni Patrikliği, Ermeni gruplarının Alevi İslam'a döndüklerini ve Osmanlı yönetimi sırasında Ermenistan'a göç eden Kürt Zazalarla asimile olduklarını bildirdi.[11] Benzer şekilde Palu bölgesinde bazı Ermeni köyleri Sünni İslam'a dönüştü ve Sünni Zaza cemaatine asimile oldu.[12]
Periyodik zorunlu dönüşümler, hem Hristiyan hem de Müslüman ritüellerini uygulayan Kes-kes adlı bir kripto-Hristiyan Ermeniler sınıfı yarattı. Müslüman olan Ermeniler, Ermeni kimliklerini kaybetmişlerdir, ancak çoğu Ermeni dilini ve kültürünü korumuştur.[11]
Osmanlı hükûmeti Kürt aşiretlerinin Ermeni yerleşimlerine saldırıp yok etmeye kışkırttığı Hamidiye katliamları sırasında, birçok Ermeni Doğu Anadolu'da İslam'a geçmek zorunda kaldı. Diyarbakır'da 20.000 din değiştirildi, birçoğu da Muş, Van ve Erzurum'da din değiştirdi. Bazıları katliamlar sona erdikten sonra Hristiyanlığa geri dönseler de, birçoğu Müslüman olarak kaldı ve Kürtleşip Türkleştirildi. 19. yüzyılın başlarında Sivas bölgesinde birçok Ermeni köyü yerel yönetimler tarafından zorla İslam'a dönüştürüldü.[13]
İran İmparatorlukları altında
[değiştir | kaynağı değiştir]
İran Safevileri (o zamana kadar Sünni iken Şii Müslümanlar olarak değişti), 16. yüzyılın başlarında I. Şah İsmail zamanından bu yana Ermenistan üzerinde ve ötesinde kesin bir kontrol kurdular. Osmanlılarla topraklarda sık sık rekabet etseler de, bugünkü Ermenistan toprakları sonraki yüzyıllar boyunca, Rus-Pers Savaşı'ndan (1826-1828) sonra onu Rusya'ya devretmek zorunda kalana kadar, her zaman Pers topraklarının ayrılmaz bir parçası olarak kaldı. Pek çok Ermeni, Büyük Şah Abbas'ın zamanından beri sivil yönetim ve orduda Safevi işlevlerine katıldı.[14]
Safevilerin İran'ın tüm nüfusunu Şii İslam'a dönüştürme konusundaki erken Şii gayretleri nedeniyle, birçok Ermeni Doğu Ermenistan'da din değiştirmeleri için ağır bir baskı altındaydı. Nahçıvan Katolik piskoposluğu, 1600'lerin ortalarında Kirne'nin Saltaq köylerinden 130 Ermeni ailenin eşyalarını kaybetmemek için İslam'a geçtiğini bildirdi. Piskoposluk, Papa ve İspanya kralından Ermenilere yönelik zulmü azaltmak için İran Şahına müdahale etmelerini rica etti. 1700'lerde Katolik misyonerler, zorunlu din değiştirmeler durmazsa, tüm Hristiyan Ermeni nüfusunun din değiştirmelerden ve Türkleştirmeden yok olacağına dair uyarıda bulunarak, Ordubad vilayetinin guznut köyünde yalnızca bir avuç Ermeni kaldığını yazdı, bu hesaplar şunu göstermektedir: Çok sayıda Doğu Ermenisi sadece Nahçıvan'da değil, Şah Abbas tehcirinin demografik felaketini ve Ermenistan'daki Müslümanların büyük yerleşimlerini takiben tüm illerde Müslüman oldu.[15]
Bugün Azerbaycan'da Şamahı, Şeki, Vartaşen (oğuz) ve Safevi döneminde dönüştürülen Gardman'da Müslümanlaştırılmış Ermeni köyleri vardı. Günümüzde bu köyler Azeri kültürüne asimile edilmiş ve Ermeni kültürel kimliğini kaybetmiştir. İslamlaştırılmış Şeki köyleri Kiş, Zayzit, Parkes, Kungut (Bash ve Ghshlagh), Türk-Orban idi.[16]
Çarlık dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Çarlık döneminin sonlarında, bugünkü Ermenistan topraklarında Müslüman nüfus önemli bir nüfusu oluşturuyordu. 1897 Müslüman nüfusun Rus İmparatorluk Sayımı ise içinde 829,556 toplam nüfusun 362,565 oluşturuyordu.[17] Müslümanlar arasında 41.417 Tatar Türk, 27.075 Ermeni ve 19.099 Kürt vardır.
Sovyet dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]1923 yılında tarihi vilayetlerin Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde toplanmasıyla Ermenistan'ın geri kalanı, Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin bir parçası oldu. Ermenistan'da, Sovyetler Birliği'nin bir parçası iken, çoğunluğu 1988'de Sumgait Pogromları ve Ermenilere neden olan Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'ndan sonra ayrılan Azeriler ve Kürtlerden oluşan az sayıda Müslüman ikamet ediyordu.[18]
Bağımsız Ermenistan
[değiştir | kaynağı değiştir]Ermenistan 1991'de bağımsızlığını kazandığından beri, ülkede yaşayan Müslümanların çoğu İran ve diğer ülkelerden geçici olarak ikamet ediyor. 2009'da Pew Araştırma Merkezi, 2.975.000 kişilik toplam nüfusun %0.03'ünün veya yaklaşık 1.000 kişinin Müslüman olduğunu tahmin ediyordu.[19][20]
2011 yılında yapılan nüfus sayımına Ermenistan'da 812 Müslüman çıktı.[21]
Kültürel Miras
[değiştir | kaynağı değiştir]
Antik dönem, Orta Çağ ve modern çağda tarihi Ermenistan'da önemli sayıda cami inşa edildi, ancak Ermeni ve diğer Hristiyan kiliselerinin camiye dönüştürülmesi alışılmadık bir durum değildi.
Modern Ermeni cumhuriyetinin topraklarında, günümüze sadece tek bir cami, yani Sultanahmet Camii kalabilmiştir.
Kuran
[değiştir | kaynağı değiştir]Arapça'dan Ermeniceye çevrilen Kuran'ın ilk matbu versiyonu 1910'da çıktı. 1912'de Fransızca versiyondan bir çeviri yayınlandı. Her ikisi de Batı Ermenice lehçesindeydi. Erivan'da bulunan İran İslam Cumhuriyeti Büyükelçiliğinin yardımıyla Doğu Ermenice lehçesinde yeni bir Kuran tercümesi başlatıldı. Çeviri, Edward Hakhverdyan tarafından üç yıl içinde Farsça yapıldı. Bir grup Arapolog çeviriye yardım ettmektedir. Kuran'ın 30 bölümünün her biri Tahran Kuran Araştırmaları Merkezi tarafından okunmuş ve onaylanmıştır. Çevrilen eserin 1.000 nüshasının basımı 2007 yılında yapılmıştır.
Önemli Ermeni Müslümanlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Ter-Ghewondyan, Aram (1976). The Arab Emirates in Bagratid Armenia. Trans. Nina Garsoïan. Lizbon: Calouste Gulbenkian Foundation.
- ^ Vryonis, Speros (1971). The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century. Berkeley: University of California Press.
- ^ Kurkjian, Vahan M.A History of Armenia hosted by The University of Chicago. New York: Armenian General Benevolent Union of America, 1958 pp. 173-185[kaynak güvenilir mi?]
- ^ On the Arab invasions, see also (Ermenice) Aram Ter-Ghewondyan (1996), Հայաստանը VI-VIII դարերում [Armenia in the 6th to 8th centuries]. Yerevan: Armenian Academy of Sciences.
- ^ Ter-Ghevondyan, Arab Emirates in Bagratid Armenia, pp. 29ff.
- ^ Cahen, Claude (1988). La Turquie pré-ottomane. Istanbul-Paris: Institut français d’études anatoliennes d’Istanbul.
- ^ Korobeinikov, Dimitri A. (2008). “Raiders and Neighbours: The Turks (1040-1304),” in The Cambridge History of the Byzantine Empire, c. 500‐1492, ed. Jonathan Shepard. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 692-727.
- ^ https://archive.org/stream/ArmeniaDuringTheSeljukAndMongolPeriods_580/asmp_djvu.txt [yalın URL]
- ^ McCarthy, Justin (1981). The Ottoman Peoples and the End of Empire. New York: Oxford University Press, p. 63.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2020.
- ^ a b c "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 11 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 8 Aralık 2020.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 7 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2020.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2020.
- ^ Avedis Krikor Sanjian. Medieval Armenian Manuscripts at the University of California, Los Angeles 14 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. University of California Press, 1999. 978-0520097926 p 39
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2020.
- ^ hy:Շաքի (քաղաք)
- ^ Embattled Dreamlands. The Politics of Contesting Armenian, Turkish and Kurdish Memory. New York: Routledge. 2020. ss. 93-94.
- ^ "Gefährliche Töne im "Frozen War" 11 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.." Wiener Zeitung. 2 January 2013.
- ^ Miller, Tracy, (Ed.) (October 2009), Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population (PDF), Pew Research Center, s. 31, 10 Ekim 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi, erişim tarihi: 8 Ekim 2009
- ^ "2011 Census data" (PDF). s. 7. 3 Eylül 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ Media (26 Aralık 2017). "Կրոնական կազմը Հայաստանում | Ampop.am". Ampop.am (İngilizce). 20 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2018.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- CIA - Dünya Gerçekleri Kitabı 19 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
