Kazak hanlarının listesi

15. yüzyılın ortalarından itibaren Kazak hanları hem birleşik Kazak Hanlığı'na hem de daha sonra üç ana Kazak tümenine liderlik etmişlerdir. Han, Orta Asya'daki göçebe ve yarı göçebe gruplar tarafından kullanılan bir yönetici unvanıdır.

Kazaklar aslen Ebu'l-Hayr Han'ın liderliğinde 1430'larda ve 1440'larda Timur İmparatorluğu'ndaki Deşt-i Kıpçak'ın kuzeybatı kesiminden güneydeki Ma Wara'un-Nahr'a göç eden ve bazı bölgelere saldıran göçebe Özbek kabilelerinin üyeleriydiler.^[1] Kendileri Urus Han'ın ve dolayısıyla Cengiz Han'ın torunları olan iki aşiret lideri Kerei ve Janibek, Ebu'l-Khayr Han'ın hizmetinden ayrılmaya karar verdiler. Kerei ve Janibek'i takip edenler, Özbek-Kazaklar olarak bilinirler. Kazak ismi Türkçe bir kelimedir ve kabaca "serseri" veya "kaçakçı" olarak tercüme edilebilir^[1] Ebu'l-Hayr Khan 1468'de öldükten sonraki otuz yıl boyunca takipçilerinin çoğu Özbek-Kazak hanlarının (Kerei, Janibek ve Kerei'nin oğlu Burundyq) otoritesini tanımaya başlamışlardır.^[2] 1500 yılına gelindiğinde ise Muhammed Şeybani Han olarak bilinen yeni bir lider, Özbeklerin çoğunu kendi kontrolü altında birleştirmiş ve daha güneye, günümüzün Özbekistan'ına doğru sürmüştür.^[2] Özbekler, Muhammed Şeybani Han ve onun soyundan gelenler tarafından yönetilmeye devam ederken, Kazaklar, Kerei ve Janibek'in torunları tarafından yönetilmiştir.

20. yüzyılın başlarında üç Kazak cüzünün yayıldığı yaklaşık alanlar.

  Küçük cüz

  Orta cüz

  Büyük cüz

1718'de Tauke Han'ın ölümünden sonra Kazak Hanlığı birleşik bir hanlık olmaktan çıkaral Kazakların üç farklı cüz'ü veya sürüsü, her biri kendi hanına sahip bağımsız beylikler haline gelmiştir.^[3] 18. yüzyıl boyunca Ruslar bozkır bölgesine yayılmaya devam ettiler. Diplomatik ilişkilerin bir parçası olarak, Kazak hanları, özellikle batıdaki Küçük cüz'den, Rusya'ya ve çara biat ettiklerini belirtseler de bu beyanlarının kelimelerin ötesinde gerçek bir etkisi olmamıştır.^[4] Ancak 19. yüzyılın başında Ruslar, Kazaklar ve hanın konumu üzerinde yetki uygulamaya başladılar. Ruslar 1819'dan sonra Orta cüz için yeni bir han tayin etmemeyi seçmişler ve Şergazy Han 1824'te öldükten sonra Küçük cüzdeki hanlık makamını kaldırmışlardır.

Ruslar ayrıca "İç Orda" veya "Bokei jüz" adlı yeni bir han soyunun yaratılmasında da etkide bulunmuştur. Bu cüz, 1801'de Rus topraklarındaki Ural nehrinin batısındaki meraları kullanmalarına izin verilen Küçük cüz üyelerinden oluşmaktaydı. Bokei cüz'deki hanlık, Ruslar tarafından da kaldırıldığı yıl olan 1845 yılına kadar sürmüştür.^[5]

1840'larda Abilay Han'ın soyundan gelen Kenesarı ismindeki bir kişi, o zamana kadar günümüz Kazakistan'ının çoğuna yayılan Rus yönetimine karşı bir isyan başlatmıştır. Çoğu Kazak lider tarafından Kenesarı Han olarak tannmıştır. Kenesarı Han bugün Kazak tarihlerinde resmi bir han olarak kabul edilse de Rus yetkililer tarafından hiçbir zaman böyle tanınmamıştır. Ruslar yıllarca bozkırda Kenesarı'nın peşine düşmüştür. Kazaklar arasında geniş bir desteğe sahip olan Kenesarı Han sonuç olarak, 1847'de kuzey Kırgızistan'da idam edilene kadar saklanabilmiştir^[5]

Aşağıdaki liste, 1456'dan 1847'ye kadar Kazakların bilinen hanlarını göstermektedir.

Üç cüz'e ayrılmadan önce Kazak Hanları:
İsim	İktidar dönemi	Kazakça isim
Kerei	1456–1473	Керей, كيري
Janibek	1473–1480	Жәнібек, جانيبك
Burunduk	1480–1511	Бұрындық (Мұрындық), بوروندیق) مرندیق)
Kasım	1511–1518	Қасым, قاسم
Muhammed	1518–1523	Мұхаммед, محمد
Tahir	1523–1533	Тахир, طاهر
Buidash	1533–1538	Бұйдаш, بويداش
Ahmet	1533–1535	Ахмед, أحمد
Toghim	1535–1537	Тоғым, توغيم
Haknazar	1538–1580	Хақназар, حقنازار
Shygai	1580–1582	Шығай, شیغای
Tauekel	1582–1598	Тәуекел, تاوکل
Esim	1598–1628	Есім, عاصم
Jangir	1628–1652	Жәңгір, جهانگیر
Batyr Han	1652-1680	Батыр, باتیر
Tauke	1680–1715	Тәуке, تاوكي
Kayip	1715–1718	Қайып, كايب
Bolat	1718–1729	Болат, بولات
Abulmambet Han	1729–1771	Әбілмәмбет, أبو المامبيت
Abylai Han	1771–1781	Әбілмансұр, أبو المنصور
Kenesarı Han	1841–1847	Кенесары, كينيساري

Küçük cüz hanları:
İsim	İktidar dönemi	Kazakça isim
Ebu'l-Khair	1718–1748	Әбілқайыр, أبو الخير
Nur Ali	1748–1786	Нұр Әли, نور علي
Eraly	1791–1794	Ерәлі, ارالی
Esim	1795–1797	Есім, عاصم
Ayshuaq	1797–1805	Айшуақ, ايشواق
Şer Gazi	1812–1824	Шер Ғази, شيرغازي

Bokei Hanları:
İsim	İktidar dönemi	Kazakça isim
Bokei	1801–1815	Бөкей, بوكي
Shygai	1815–1823	Шығай, شیغی
Zhangir	1823–1845	Жәңгір, جهانگیر

Orta cüz hanları:
İsim	İktidar dönemi	Kazakça isim
Sameke	1719–1734	Сәмеке, سميكي
Abilmambet	1734–1771	Әбілмәмбет, أبو المامبيت
Ebu'l-Mansur	1771–1781	Әбілмансұр, أبو المنصور
Vali	1781–1819	Уәли, الوالي
Gubeydullah	1819–1822	Ғұбайдуллаh, عبيد الله

Rus İmparatorluğu dönemindeki son resmi han:
İsim	İktidar dönemi	Kazakça isim
Kenesarı	1841–1847	Кенесары, كينيساري

1916 Orta Asya İsyanı :
İsim	İktidar dönemi	Kazakça isim
Abdighappar Janbosynuly (kk:Әбдіғаппар Жанбосынұлы )	1916–1917	Әбдіғаппар Жанбосынұлы, عبد الغبار جانبوسينولي

Notlar

^ ^a ^b Bregel, p. 44.
^ ^a ^b Bregel, p. 50.
^ Bregel, p. 58.
^ Bregel, p. 60.
^ ^a ^b Bregel, p. 62.

Kaynakça

Bregel, Yuri. Orta Asya Tarihsel Atlası Doğu Çalışmaları El Kitabı: Bölüm 8 Ural ve Orta Asya Çalışmaları. (Leiden: Brill) 2003.
Zholdaspaev, S. ve D. Babaev. 7 sınıf - Istoriia srednevekogo Kazakistan . (Almatı: Atamura) 2003.
Kasımbayev, Zh. K. 8 sınıf - Istoriia Kazakistana (XVIII vek-1914) . (Almatı: Mektep) 2004.
Kazakistan Tarihi için test materyalleri

[b44-1] Bregel, p. 44.

[b50-2] Bregel, p. 50.

[3] Bregel, p. 58.

[4] Bregel, p. 60.

[b62-5] Bregel, p. 62.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]