Рус латиницасы

	Тел порталы
	Телләр порталы
	Тел белеме порталы
	Тарих порталы

Рус латиницасы — русча сөйләүне аңлатып бирү өчен җайлаган латин әлифбасы.

Тарих

Беренче тапкыр рус теле латиница (латин язуы) белән XVI–XVII гасырларда Бөек Литва Князьлектә яздырган.

1833 елда Мәскәүде билгесез автор «Новыя усовершенствованныя литеры русскаго алфавита» исеме белән брошюраны чыгарылган, ул мондый әлифбаны тәкъдим итте: Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Iiĭ, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu, Vv, Zz, Чч, Шш, Ыы, Юю, Яя.

1842 елда В. Белинский үз вариантны тәкъдим итте: Aa, Bb, Cc (це), Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Rr, Ss, Ss (Шш), Tt, Uu, Vv, Хх (Хх), Чч (Чч), Цц (Щщ), Zz, ƶƵ (Жж), Ъъ (Ъъ), Ьь (Ьь), Уу (Ыы), Яя, Ŋ ŋ (Юю).

1857 елда К.М. Кодинский «Рус грамматиканы гадиләштерү» («Упрощеніе русской грамматики», «Uproscenie ruscoi grammatichi») китапны чыгарылган, ул мондый әлифбаны тәкъдим итте: Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt, Uu, Üü, Vv, Xx, Yy, Zz.

1862 елда Юлиан Котовский барлык славяннарга поляк әлифбаны кулланырга дип тәкъдим итте.

Совет проекты

1920-30-елларда ил буйлап латинизация дулкыны тәгәрәде. 1930-еллар башында Себердә, Каваказда, Урта Азиядә һәм Идел буенда (Татарстан) торган халыклар латиницаны кулландылар.

1929 елда РСФСР халык мәгариф комиссариаты рус алфавитның латинизация мәсьәләне тикшерү буенча комиссияне оештырды. Комиссия составына 13 кеше керде: Н. Ф. Яковлев (җитәкче), А. М. Сухотин, Л. И. Жирков, А. М. Пешковский, Н. М. Каринский, С. И. Абакумов, В. И. Лыткин (беренче коми милләтле лингвист).

1930 елның гыйварында комиссия үз эшне тәмамланды. Йомгак документы (аның астында А. Пешковский гына имза куймады) өч вариантны тәкъдим итте.

Аа

Aa

Ии

Ii

Рр

Rr

Шш

Şş

Бб

Bb

Йй

Jj

Сс

Ss

ы

Yy

Ьь

Вв

Vv

Кк

Kk

Тт

Tt

ь

í

j

Гг

Gg

Лл

Ll

Уу

Uu

ю

ú

ü

Yy

Дд

Dd

Мм

Mm

Фф

Ff

я

á

ä

Əə

Ээ

Ee

Нн

Nn

Хх

Xx

ё

ó

ö

Ɵɵ

Жж

Ƶƶ

Оо

Oo

Цц

Çç

Щщ

SC sc

Зз

Zz

Пп

Pp

Чч

Cc

Өч проектлар буенча мисаллар:

кириллица	латиница			кириллица	латиница
кириллица	1	2	3	кириллица	1	2	3
этот	etot			лук	luk
еда	jeda			люк	lúk	lük	lyk
подъезд	podjezd			мол	mol
ёлка	jolka			мёл	mól	möl	mɵ l
подъём	podjom			мель	melí	melj
яма	jama			кон	kon
изъян	izjan			конь	koní	konj
юг	jug			топ	top
адъюнкт	adjunkt			топь	topí	topj
рай	raj			дьяк	djak
зной	znoj			льёт	ljot
улей	ulej			вьюга	vjuga
дуй	duj			все	vse
мел	mel			всё	vsó	vsö	vsɵ
мал	mal			чёрный	cornyj		cornьj
мял	mál	mäl	məl

1930 елның 25 гыйварында Сталин җитәкчелегендә ЦК ВКП(б) Политбюросы бу мәсьәлә тикшерүне туктатырга йөкләмәне бирде. 1930-елларның ахырында кириллизация башланды һәм рус латиницасы турында оныттылар.

Постсовет чорында

Мобиль телефоннарның беренче модельәрдә кирилица юк булу аркасында, 1990–2000 елларда транслит SMS-хәбәрләрдә киң кулланылган.

Транслит

Транслитта билгеләрне туры килү
Хәреф	Транслит	Хәреф	Транслит	Хәреф	Транслит
а	a	к	k, c	ч	ch, č
б	b	л	l	ш	sch, sh, š
в	v, w	м	m	щ	sh, shch, sch, šč, shh
г	g	н	n	щ	sh, shch, sch, šč, shh
д	d	о	o	ъ	', y, j, '', #, төшереп калдырыла
е	e, ye, je, ie	п	p	ъ	', y, j, '', #, төшереп калдырыла
ё	yo, jo, io, e	р	r	ы	y, i
ж	zh, ž, j, z, g, *, >\|<	с	s	ь	', y, j төшереп калдырыла
з	z	т	t	ь	', y, j төшереп калдырыла
и	i	у	u, y	э	e, e', eh
й	y, j, i, u, төшереп калдырыла; ий → iy, ый → yy; -ий/ый → i, y	ф	f	э	e, e', eh
		х	h, kh, x	ю	yu, ju, iu, u
		ц	c, ts, z, u	я	ya, ja, ia, ea, a

Тышкы сылтамалар