Voltaire

Retrach de Voltaire realizat vèrs 1724-1725.

François-Marie Arouet dich Voltaire (21 de novembre de 1694, París - 30 de mai de 1778, París) es un filosòf francés dau movement dei Lutz. Personalitat pus coneguda dau periòde, es l'autor d'una òbra considerabla dins lei domenis de la filosofia, de l'istòria e de la literatura. Participèt tanben a l'introduccion de l'empirisme e deis idèas de Newton en França e en Euròpa. Pasmens, la partida pus famosa de son trabalh es sa defensa de sa libertat, de la rason e de l'esperit critic per combatre l'intolerància e l'injusticía. Es enterrat dins la cripta dau Panteon de París.

Nascut dins una familha de la pichona noblesa francesa, Voltaire aguèt una vida agitada en causa de sei posicions filosoficas e de son libertinatge. Durant sa jovença, foguèt ansin empresonat mai d'un còp a la Bastilha a la demanda de son paire ò deis autoritats. Pasmens, dins lo corrent deis ans 1720-1730, un sejorn en Anglatèrra e lo rescòntra amb Émilie du Châtelet, fisiciana importanta dau sègle XVIII, li permetèron de descubrir d'autrei culturas e lei basas de la sciéncia modèrna. A partir deis ans 1740, Voltaire desvolopèt una filosofia basada sus l'estudi dei fachs observables destinada e fixèt lo melhorament dei condicions de vida deis òmes coma objectiu de la disciplina. Criticant fòrça la religion, lei supersticions, leis injustícias, venguèt alora una figura majora de la vida intellectuala europèa fins a sa mòrt.

Biografia

Jovença e formacion

Nascut lo 21 de novembre de 1694 a París, François Marie Arouet èra lo cinquen enfant de François Arouet (1649-1722) e de Marguerite Daumart (1661-1701). Son paire èra lo titular de cargas que li permetián d'intrar en contacte amb l'aristocracia. Foguèt notari reiau de 1675 a 1696 avans de venir recebeire deis espècias amb lo títol de « conselhier dau rèi ». Donèt una educacion avançada a sei fius e François Marie Arouet anèt au collègi jesuita de Louis-le-Grand de 1704 a 1711. Pasmens, François Marie Arouet venguèt tanben un adèpte dau libertinatge mondan.

Aqueu libertinatge entraïnèt de tensions au sen de la familha entre François Marie e son fraire ainat Armand e, mai que mai, entre François Marie e son paire. Ansin, per afiermar son independéncia, François Marie Arouet pretendèt de còps èsser lo fiu d'un cançonista. Dins aquò, en parallèl, leis estudis seguits per François Marie Arouet permetèron de desvolopar sei talents literaris e oratòris.

Lo començament d'una carriera de polemista

Retrach de Voltaire realizat vèrs 1724-1725.

Après seis estudis, lo libertinatge de Voltaire li causèt quauquei problemas. Premier, son paire lo mandèt dins la vila de Can avans de li demandar d'anar a L'Aia en 1713. Pasmens, tres ans pus tard, lo Regent l'exilièt a Sully-sur-Loire après la publicacion de quauquei vèrs critics. En 1717, ordonèt son empresonament a la Bastilha durant 11 mes.

Voltaire aprofichèt aqueu periòde per començar la redaccion de sei premiereis òbras literàrias. La premiera foguèt la pèça de teatre Edip qu'obtenguèt un certan succès en novembre de 1718. Puei, en 1723, pareguèt la premiera version de L'Enriada, una poèma epic de 4 300 alexandrins sus Enric IV. Pasmens, Voltaire aguèt de dificultats per trobar un editor.

De mai, en 1726, un incident l'opausèt a Guy-Auguste de Rohan-Chabot (1683-1760), un gentilòme d'un ostau prestigiós dau Reiaume de França. De Rohan-Chabot umilièt publicament Voltaire en ordonant de lo bastonar. Desirós de venjar son onor dins un duèl, Voltaire foguèt tornarmai empresonat a la Bastilha per lo rèi Loís XV (1713-1774). I demorèt solament doas setmanas mai deguèt s'exiliar a sa sortida.

Lo sejorn en Anglatèrra

Voltaire chausiguèt Anglatèrra per son exili. Aprenguèt sensa dificultat l'anglés e s'installèt a Londres. Aqueu sejorn durèt dos ans e aguèt una influéncia majora sus la seguida de sa vida. D'efiech, i descurbiguèt mai d'un scientific ò d'un filosòf coma Isaac Newton (1642-1727). S'interessèt tanben a la capitada materiala de la populacion anglesa qu'aviá un nivèu de vida superior a aqueu dei Francés. Enfin, notèt l'esperit de libertat que caracterizava la vida intellectuala d'Anglatèrra.

Lo periòde londonenc de Voltaire foguèt donc marcat per de recèrcas importantas sus la civilizacion, la societat, la filosofia e la literatura anglesa. La sintèsi d'aqueu trabalh foguèt publicada en 1733 dins lei Letras Anglesas. En parallèl, en 1728, trobèt un editor anglés que li permetèt de publicar la version complèta de L'Enriada.

Lo retorn en França

Voltaire s'entornèt en França en 1728. Continuèt son trabalh literari en jogant amb lei limits de la censura. Sei pèças Brutus (1730) e Zaïre (1732) foguèron de succès. En revènge, en 1731, son Istòria de Carles XII foguèt enebida e son Temple dau Gòst (1733) entraïnèt de protestacions violentas. Pasmens, lo periòde foguèt subretot marcat per la publicacion dei Letras Anglesas en 1733-1734. Realizant de comparasons entre França e Anglatèrra en matèria de religion, de sciéncias, d'arts, de politica e de filosofia, l'obratge foguèt considerat coma una ataca còntra lo govèrn reiau, condamnat per lo Parlament e cremat en public. Voltaire deguèt redigir una letra de desdich en 1735 mai foguèt regularament menaçat d'un empresonament novèu a la Bastilha durant 10 ans. Per l'evitar, s'exilièt a Cirey en Lorena. Pasmens, lei Letras Anglesas foguèron un succès considerable segon lei critèris de la premiera mitat dau sègle XVIII amb 20 000 exemplaris venduts.

Lo periòde de Cirey

Retrach d'Émilie du Châtelet, amanta e protectritz de Voltaire de 1734 a 1749.

Lo periòde de Cirey durèt de 1734 a 1750 e correspond a la relacion entre Voltaire e Émilie du Châtelet (1706-1749) que lo prenguèt sota sa proteccion. Matematiciana e fisiciana, s'interessava tanben a la filosofia e foguèt la traductritz de plusors obratges d'Isaac Newton en francés. Amb ela, Voltaire estudièt lei sciéncias (quimia, fisica, matematicas, istòria) e descurbiguèt lei trabalhs de Leibniz, de Christian von Wolff, de Samuel Clarke e de Bernard de Mandeville. Completèt ansin sa conoissença de l'òbra de Newton e trabalh s'orientèt pauc a pauc de la literatura vèrs la filosofia. De 1734 a 1740, redigiguèt lo Tractat de Metafisica (jamai publicat de son vivent), leis Elements de la filosofia de Newton (editats en 1738), la premiera version dau Sègle de Loís XIV (que pareguèt a partir de 1739 e foguèt enebida) e lei Sèt Discors sus l'òme (difusats clandestinament en 1738). Comencèt tanben de trabalhar sus l'Assai sus lei Mors e l'Esperit dei Nacions.

A partir de 1740, Voltaire poguèt quitar Cirey per viatjar, compres a París. Ansin, se sa pèça de teatre Maomet (1741) foguèt rapidament enebida per leis autoritats, obtenguèt tornarmai lo succès amb Meròpa en febrier de 1743. Puei, foguèt encargat de missions diplomaticas en Alemanha e ai Províncias Unidas (1743-1744). En 1745, poguèt venir a Versalhas presentar la Princessa de Navarra e lo Temple de la Glòria. I foguèt nomat istoriograf de França (abriu de 1735), elegit a l'Acadèmia Francesa (abriu de 1736) e nomat « gentilòme ordinari » de la chambra dau rèi (decembre de 1746). Foguèt tanben recebut dins de salons e invitat dins d'acadèmias de províncias.

Pasmens, aqueu trabalh de cortesan foguèt tornarmai roïnat per un escandòl. D'efiech, qualifiquèt de « coquins » de participants dau jòc de la rèina qu'avián ganhat de sòmas importantas au detriment d'Émilie du Châtelet. A sa mòrt, decidèt donc de quitar França per respòndre a una invitacion de Frederic II de Prússia (1740-1786).

Lo sejorn en Prússia

Lo sejorn de Voltaire en Prússia durèt de julhet de 1750 a març de 1753. Se Frederic II aviá l'abitud d'entretenir d'intellectuaus a sa cort per de rasons de prestigi, la relacion entre Voltaire e lo rèi foguèt inicialament bòna. Pasmens, a partir de 1752, se desgradèt pauc a pauc. En parallèl, una partida dei mitans intellectuaus francés critiquèt durament lo fach d'aver quitat lo reiaume per servir un autre sobeiran. Finalament, après una ataca còntra Pierre Louis Moreau de Maupertuis, president de l'Acadèmia dei Sciéncias de Berlin, Voltaire foguèt autorizat per Frederic II a partir de Prússia.

Dins aquò, maugrat aquelei dificultats, lo periòde alemand de Voltaire veguèt la perseguida de son trabalh. Ansin, lo Sègle de Loís XIV, una critica de Loís XV, pareguèt en 1752. Lo cònte Micromegas foguèt tanben publicat la meteissa annada. Au nivèu de sei recèrcas, Voltaire redigiguèt de partidas importantas de l'Assai sus lei Mors e l'Esperit dei Nacions e la premiera version dau Poèma sus lei lèis naturalas. Enfin, au contacte dau rèi, poguèt observar lo foncionament dau poder politic.

Lo periòde de Ferney

L'installacion au castèu de Fernay

Pintura representant Voltaire dictant una letra tre son revelh.

Lo retorn en França foguèt malaisat car Voltaire foguèt brèvament arrestat per d'agents prussians a Francfòrt. Pus grèu, certanei de sei manuscrits foguèron raubats e d'edicions piratas de seis òbras foguèron estampadas. De 1754 a 1758, s'installèt en Soïssa. Pasmens, deguèt quitar lo país après d'escandòls liats a sei pèças de teatre e a sa participacion a la redaccion de l'Encyclopédie de Diderot e de d'Alembert. En novembre de 1759, crompèt lo castèu de Ferney que venguèt son luòc de residéncia principau fins a sa mòrt.

Fins a sa mòrt, lo castèu foguèt lo centre d'una activitat intensa marcada per la recepcion de visitaires nombrós, per de projèctes de desvolopament de la region (plantacions, desvolopament de l'artesanat, ajudas financieras... etc.), per de fèstas e per la perseguida dau trabalh de Voltaire. Lo periòde de Fernay veguèt ansin la publicacion de mai de 400 òbras coma la version finala de l'Assai sus lei Mors e l'Esperit dei Nacions (1756), Candide (1759), divèrsei tragèdias, quauquei comèdias, d'estudis istorics e d'estudis juridics. Entretenguèt tanben una correspondància activa amb mai d'un interlocutor anant fins a dictar 15 a 20 letras cada jorn. Enfin, demandèt regularament l'autorizacion de s'entornar a París mai tant Loís XV que Loís XVI refusèron.

La participacion ai debats filosofics dau periòde

De 1758 a sa mòrt, Voltaire foguèt un actor major dei debats filosofics francés e europèu. Repetissent regularament son objectiu, « Espotissem l'infame », Voltaire ataquèt la supersticion, la religion (especialament lo catolicisme), l'injustícia, l'obscurantisme e la bestiesa. Per aquò, utilizèt fòrça lo ridicul, la satira ò la trufariá. De personalitats coma Joseph Omer Joly de Fleury (1715-1810), jurista aguent obtengut l'enebiment de l'Encyclopédie e de l'innoculacion variolica, foguèron ansin l'objècte de denigraments regulars e violents. Pasmens, Voltaire ataquèt amb la meteissa violéncia leis idèas de filosòfs en desacòrdi amb eu coma Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) ò John Turberville Needham (1713-1783).

La critica de la religion foguèt un aisse major de la filosofia de Voltaire durant aqueu periòde. Sostenguèt d'Alembert e Marmontel dins aqueu combat. Pasmens, s'opausèt pauc a pauc ais idèas atèas de Diderot. Ansin, se critiquèt durament la religion dins lo Diccionari filosofic portatiu (1764), nuancèt sei posicions dins plusors dialògs pareguts a la fin deis ans 1760 e au començament deis ans 1770.

Enfin, Voltaire s'engatjèt dins plusors afaires judiciaris famós dau periòde per defendre seis idèas. Lei pus famós son probablament l'afaire Calas e l'afaire La Barre que regardavan de cas grèus d'intolerància religiosa. Pasmens, participèt tanben ai temptativas de reabilitacion dau generau Thomas Arthur de Lally-Tollendal, condamnat a mòrt per traïment sensa aver poscut presentar sa defensa. Dins aqueleis afaires, Voltaire mobilizèt l'opinion publica per obtenir la revision dei jutjaments, çò que li permetèt de difusar seis idèas. Dins la màger part dei cas, leis autoritats dau reiaume acceptèron de revisar lei jutjaments iniciaus e d'indemnisar lei victimas.

Fin de vida

Estampa representant lo transferiment de Voltaire au Panteon.

Lo 5 de febrier de 1778, Voltaire decidèt de s'entornar a París sensa l'autorizacion dau rèi. I arribèt lo 19 e recebèt un acuelh estrambordat de part dei francmaçons de la lòtja dei Nòu Sòrres, de l'Acadèmia Francesa, de la Comèdia Francesa e de la populacion (« Viva lo defensor dei Calas ! »). Pasmens, tre lo mes de març, sa santat se desgradèt e lo filosòf comencèt de preparar son decès. L'enjòc principau foguèt d'autorizar son enterrament. Lo partit catolic conservator assaièt d'obtenir una retractacion oficiala de son òbra en cambi mai, desirosas de defugir un escandòl, leis autoritats autorizèron un enterrament a Fernay.

VOltaire moriguèt lo 30 de mai. Son còrs foguèt transportat vèrs Fernay. Per empedir un cambiament d'avejaire dau poder, foguèt enterrat mai ò mens clandestinament dins l'Abadiá de Seillières per son nebòt, l'abat Vincent Mignot. Après la Revolucion Francesa, l'Assemblada Nacionala votèt lo 30 de mai de 1791 son transferiment au Panteon de París. En despiech de l'oposicion deis autoritats religiosas, la ceremònia se debanèt lo 11 de julhet de 1791 en preséncia d'una fòga importanta.

L'òbra de Voltaire

L'òbra filosofica

Lo refús dei concepcions metafisicas

La premiera caracteristica de la filosofia voltairiana foguèt son refús de la metafisica. D'efiech, per son autor, èra impossible de trobar de respònsas ai questions dau tipe « Qu'es Dieu ? » ò « Perqué lo mond es estat creat ? » car l'òme èra pas capable de concebre aquelei nocions d'un biais clar. La filosofia metafisica èra donc condamnada a l'error e, en plaça, Voltaire prepausèt de se concentrar sus lei conoissenças susceptiblas d'èsser agantadas per l'esperit uman. L'empirisme, l'observacion tènon donc un ròtle centrau dins son encaminament filosofic.

Pasmens, Voltaire considerèt coma veraia certanei principis metafisics que foguèron contestats per d'autrei pensaires :

• l'existéncia de l'Univèrs requièr un creator car segon eu, i a pas d'efiech sensa causa. De mai, Voltaire pensava qu'aqueu creator èra intelligent, çò que permetiá d'explicar l'òrdre observat dins la natura.
• la natura a de lèis, compres de lèis moralas que son universalament reconegudas (e mai se pòdon menar a l'adopcion de comportaments contradictòris dins dos país diferents).
• la vida es dura mai amerita d'èsser viscuda.
• fau crear lei condicions permetent a l'èsser uman d'aprofichar sa vida. La destruccion deis errors e dei prejutjats es una condicion per pervenir a aquel objectiu.

Lo refús de la sistematizacion

La segonda caracteristica majora de la filosofia de Voltaire èra son aisança amb lei contradiccions e son refús de lei copar. D'efiech, segon eu, la dialectica aristoteliciana basada sus lo principi tèsi-antitèsi-sintèsi permetiá pas de descriure corrèctament lo reau car sa necessitat de definir un mitan entre dos elements opausats entraïnava una pèrda d'informacions. En plaça, Voltaire preferiguèt totjorn gardar totei leis aspèctes d'una oposicion per desvolopar d'arguments novèus a partir d'un element ò d'un autre d'aquela associacion.

Aquela concepcion li permetèt de trobar d'encaminaments novèus. Pasmens, entraïnèt un refús de tota sistematizacion e seis adversaris accusèron sovent Voltaire de contradiccions. Per exemple, critiquèt vèrs 1730 la filosofia metafisica de Nicolas Malebranche (1638-1715) per defendre sei posicions en favor amb lei concepcions empiricas de John Locke (1632-1704). Pasmens, en 1769, utilizèt d'idèas de Malebranche per defendre sei posicions religiosas sus Dieu.

Lo desvolopament d'una filosofia morala

Voltaire trepejant l'infame, òbra de la Revolucion que representa lo caractèr morau de la filosofia voltairiana.

La tresena caracteristica fondamentala de la filosofia desvolopada per Voltaire es son aspècte morau. Pasmens, per son autor, lo trabalh dau filosòf èra de s'engatjar en favor de la morala engatjada. Aquò explica la diversitat de l'òbra literària de Voltaire (satiras, tragèdias, còntes, dialògs, articles... etc.) e son usatge frequent d'un ton polemic car adaptèt sovent lo supòrt permetent de difusar seis idèas au sen de la societat.

Aquò menèt Voltaire a combatre tres corrents intellectuaus dau Sègle dei Lutz :

• s'opausèt ais intellectuaus conservators que pensavan que l'optimisme èra fondat sus un acte de fe. En particular, critiquèt durament leis individús que declarèron que la destruccion de Lisbona per un tèrratrem en 1755 èra la volontat d'una Providéncia bòna. Au contrari, per Voltaire, l'optimisme deviá èsser basat sus un acte de volontat destinat a combatre lo mau.
• condamnèt lei filosòfs que rebaissavan lei qualitats de l'òme.
• luchèt còntra l'aparicion dau materialisme atèu.

Pasmens, l'òbra morala pus coneguda de Voltaire foguèt sa participacion a la defensa de plusors personas condamnadas dins d'afaires d'intolerància ò d'injustícia coma l'afaire Calas.

Lei trabalhs d'istorian

Lei trabalhs d'istorian ocupan una plaça importanta dins l'òbra de Voltaire. Dins aqueu domeni, lo filosòf precisèt pauc a pauc sa teoria amb la definicion de plusors principis de basa :

• lei fachs dèvon èsser establits d'un biais estricte (contraròtle dei testimoniatges, dei fònts escrichas... etc.). Per eu, l'istòria deu venir una sciéncia qu'explica leis eveniments gràcias a de relacions de causalitat.
• lei legendas, lo subrenaturau e lo divin dèvon pas èsser utilizats per establir de fachs istorics.
• totei lei fachs son pas necessiarament importants. Voltaire decidèt de redurre l'importància donada ais eveniments (batalhas, maridatges, naissença e mòrt dei princes... etc.) per privilegiar l'evolucion deis idèas, de la religion, deis arts, dei sciéncias e dei tecnicas, dau comèrci e dei mors.

L'istòria voltairiana es donc una disciplina que s'interessa a la vida umana e a son evolucion en estudiant l'accion sociala, economica e intellectuala deis autoritats. Aquò aguèt una influéncia majora sus lo desvolopament de l'istòria car permetèt ai generacions seguentas d'istorians d'abandonar la metafisica e la teologia per adoptar de basas scientificas.

Regardant l'estudi dei fachs, la percepcion istorica de Voltaire èra similara a aquela d'autreis autors importants dau Sègle dei Lutz (coma Montanha). Segon eu, son evolucion èra dictada per l'accion dei « grandeis òmes », per l'azard e per un determinisme mesclant de factors materialistas e politicosociaus (Estat, religion...). Pasmens, assaièt pas d'estudiar lo foncionament d'aqueleis elements d'un biais precís. Ansin, l'istòria atribuís la màger part dei progrès umans a quauqueis individús excepcionaus (Pericles, Alexandre, Cesar, August, Loís XIV...) aguent rescontrat e esplechat de condicions favorablas. En particular, aqueu trach pòu s'observar dins Lo Sègle de Loís XIV.

Enfin, la darriera caracteristica de l'istòria voltairiana es sa dimension polemica. D'efiech, son autor aviá un mestritge limitat dau foncionament de l'economia. Donèt donc un ròtle centrau a la volontat umana dins l'encaminament dei fachs. Son trabalh istoric s'incriu donc dins son combat filosofic amb la preséncia de jutjaments positius e negatius sus l'accion deis òmes.

L'òbra literària

Article detalhat: Lista deis òbras de Voltaire.

Autor prolific, Voltaire redigiguèt de centenaus d'òbras durant sa vida e l'ensemble de son trabalh, publicat per la Voltaire Foundation e l'Universitat d'Oxford compren 203 volums. La partida pus importanta es constituïda per sa correspondància (au mens 23 000 letras identificadas) mai se tròban tanben de rapòrts, d'articles, de còntes, de poèmas, de pèças de teatre e sei trabalhs filosofics e istorics.

Uei, lei còntes filosofics son la partida pus coneguda dei tèxtes escrichs per Voltaire. D'efiech, un quinzenau de còntes, coma L'Ingenü, Candid ò Zadig, fan partida dei classics de la literatura francesa dau sègle XVIII e dau movement dei Lutz. Pasmens, ocupavan una plaça menora dins lei pensadas de son autor que leis escriguèt generalament en marge de trabalhs pus importants. Ansin, lei còntes participèron pauc a l'evolucion de la pensada de Voltaire. En revènge, permetèron l'expression liura sus un ton sovent umoristica de sei concepcions filosoficas, compres de sei contradiccions.

Per Voltaire, la partida majora de son òbra èra sei tragèdias, genre literari noble dei sègles XVII e XVIII. Obtenguèt de succès importants coma Zaire, pèça traducha dins la màger part dei lengas europèas. D'un biais pus generau, de 1718 a sa mòrt, faguèt partida deis autors principaus de la Comèdia Francesa amb un cinquantenau de pèças jogadas e benlèu dos milions d'espectators durant l'ensemble de sa carriera. Dins aquò, lei tragèdias e lei satiras de Voltaire son uei largament oblidadas.

L'influéncia de Voltaire

Fotografia de la tomba de Voltaire au Panteon de París.

Après sa mòrt, la Revolucion Francesa considerèt Voltaire coma un precursor dau movement revolucionari. Ja fòrça famós, Voltaire venguèt una figura tutelària de la Republica Francesa e es donc l'objècte de celebracions regularas. D'efiech, lo còr de son òbra – la critica de la religion, lo combat còntra l'injustícia e l'intolerància, la promoccion de la Rason – foguèt fòrça utilizat per promòure l'universalisme, la mesa en plaça dei Drechs de l'Òme, la laïcitat ò l'escòla publica gratuita e obligatòria. D'autrei país onoran tanben la memòria dau filosòf.

Au nivèu deis idèas, Voltaire influencièt fòrça la pensada politica dei sègles XIX e XX. Foguèt evocat ò estudiat per lei partisans dau liberalisme, dau republicanisme, dau socialisme e dau despotisme esclairat. Uei, una partida de l'òbra voltairiana es ansin totjorn au programa escolar de mai d'un país.

Annèxs

Liames intèrnes

• Afaire Calas.
• Afaire La Barre.
• Afaire Montbailli.
• Afaire Sirven.
• Drechs de l'Òme.
• Émilie du Châtelet.
• Empirisme.
• Filosofia.
• Justícia.
• Morala.
• Revolucion Francesa.
• Sègle dei Lutz.
• Tolerància.
• Umanisme.
• Universalisme.

Bibliografia

• (fr) Georges Bilhaut, « Des lettres de Voltaire en Picardie », Bulletin de la Société d'émulation d'Abbeville, XX, fascicule 2, 1957.
• (fr) Eugène Noël, Voltaire à Ferney, Brière et fils, 1867.
• (fr) Jean Goldzink, Voltaire, la légende de saint Arouet, Gallimard, coll. « Découvertes Gallimard / Littératures » (n° 65), 1989.
• (fr) Véronique Le Ru, Voltaire newtonien. Le combat d’un philosophe pour la science, Vuibert/ADAPT, 2005.
• (fr) Xavier Martin, Voltaire méconnu : aspects cachés de l’humanisme des Lumières (1750-1800), Dominique Martin Morin, 2006.
• (fr) Pierre Milza, Voltaire, Perrin, 2007.
• (fr) René Pomeau, La Religion de Voltaire, Colin, 1956.
• (fr) René Pomeau, Politique de Voltaire, Colin, 1963.
• (fr) René Pomeau, Voltaire en son temps, Voltaire Foundation, 1988.
• (fr) André Versaille (éd.), Dictionnaire de la pensée de Voltaire, Éditions Complexe, 1994.